Z reguły pierwszym skojarzeniem, które przychodzi na myśl, kiedy usłyszy się słowo „żelazo”, jest układ krwionośny. Z pewnych przyczyn szczególną uwagę zwracają na nie kobiety. Warto jednak wiedzieć, że nie tylko dla produkcji krwi i nie tylko dla kobiet, jest to pierwiastek o ogromnym znaczeniu dla codziennego samopoczucia i stanu zdrowia. Temat zdecydowanie zasługuje na uwagę, gdyż nawet wśród lekarzy jeszcze pojawiają się pewne braki w zrozumieniu działania tego pierwiastka oraz sposobów, w jaki jest on przez organizm wchłaniany i wykorzystywany.
Funkcje żelaza w organizmie
Właściwości żelaza w organizmie wiążą się nie tylko z przeżyciem, ale również z reprodukcją. Pierwiastek ten bowiem bierze udział w transportowaniu tlenu z płuc do tkanek, a także niezbędny jest do syntezy DNA. W organizmie żelazo występuje głównie pod postacią hemoglobiny w erytrocytach, czyli czerwonych krwinkach. W tej formie żelazo krąży po organizmie w przybliżonych ilościach: 1,5 g u kobiet oraz 2 g w przypadku mężczyzn. Ponadto omawiany pierwiastek obecny jest w białkach pełniących funkcje magazynowe, czyli ferrytynie i hemosyderynie, czy w komórkach mięśniowych pod postacią mioglobiny.
Istnieją jeszcze liczne struktury biochemiczne w organizmie (np. enzymy), w skład których wchodzi żelazo, jednak jest to bardzo złożona grupa o wysoce charakterystycznych funkcjach. Do funkcji tych zalicza się między innymi udział w rozwoju neurologicznym, syntezie hormonów, czy budowie tkanek łącznych. Kiedy żelaza w organizmie jest za mało, pojawia się uczucie zmęczenia, obniża się wydolność fizyczna i umysłowa, a także osłabia się odporność.
Żelazo w diecie
Żelazo nie jest pierwiastkiem, który dostępny jest w powszechnie wybieranych produktach spożywczych. Aby dostarczać do organizmu odpowiednie jego ilości, należy posiadać pewną wiedzę z zakresu żywności i żywienia, a także fizjologii. Najłatwiej jest zaspokoić zapotrzebowanie, konsumując urozmaicone posiłki, w których nie stosuje się żadnych eliminacji.
Rezygnując bowiem z produktów odzwierzęcych, a dokładniej z mięs, podrobów i ryb, pomija się najbogatsze i najlepiej przyswajalne źródła żelaza. Produkty te zawierają bowiem żelazo pod postacią hemową, przyswajaną ze skutecznością wynoszącą do około 35%. Dużo gorzej przyswaja się żelazo niehemowe, które obecne jest w produktach roślinnych, takich jak szpinak czy strączki. Tutaj przyswajalność może być nawet 3-krotnie niższa.
Jeśli chodzi o regularne zaspokajanie zapotrzebowania na żelazo, to mężczyźni mają, w porównaniu do kobiet, ułatwioną sytuację. U kobiet dojrzałych seksualnie dochodzi bowiem co miesiąc do krwawień związanych ze złuszczaniem się błony śluzowej macicy. Dzieje się to każdego miesiąca, po czym ulega tymczasowemu wstrzymaniu na czas ciąży.
Niestety pomimo zahamowania utraty krwi co miesiąc, w czasie ciąży ponownie zwiększa się zapotrzebowanie kobiety na żelazo, gdyż musi odżywić jeszcze płód. Przez to zapotrzebowanie na ten pierwiastek u dorosłych kobiet kształtuje się na poziomie około 18 mg i wzrasta w ciąży do 27 mg, podczas gdy mężczyźni potrzebują „tylko” 8 – 11 mg.
Niemowlęta karmione piersią mogą „polegać” na matczynych zasobach żelaza do około 4 – 6 miesiąca życia, potem potrzeby dziecka stają się tak duże, że należy rozszerzyć dietę. Zapotrzebowanie zwiększa się również u regularnych dawców krwi, sportowców (przede wszystkim wytrzymałościowych), osób z chorobami przewodu pokarmowego, osób z nowotworami, czy osób z niewydolnością serca.
Żelazo w suplementach
Opracowanie form chemicznych pierwiastków, które w największym stopniu mogłyby być wykorzystane przez organizm, jest jednym z głównych zadań nauk o żywności i żywieniu oraz o zdrowiu. Formy te umieszcza się bowiem w preparatach, które pomagają szybciej i skuteczniej podnieść stan odżywienia danym związkiem.
Dobrym na to przykładem są różne, dostępne komercyjnie w suplementach, formy żelaza. Dotychczas za najbardziej skuteczne w podnoszeniu poziomu żelaza w organizmie uznaje się diglycynian, fumaran, siarczan, czy pirofosforan żelaza. Zazwyczaj w suplementach żelazo występuje w dawkach do 30 mg, co ma na celu przyswojenie jak największej ilości jednorazowo. Dawki te często można podzielić na dwie mniejsze porcje, gdyż u niektórych osób duże dawki (z reguły powyżej 40 mg) mogą wywołać dyskomfort w przewodzie pokarmowym.
Najlepsze dodatki oraz co utrudnia wchłanianie żelaza
Preparaty z żelazem rzadko składają się z tylko tego jednego składnika. Istnieją bowiem substancje odżywcze, które w sposób pośredni chronią przed skutkami niedoborów żelaza, a także takie, które mogą ułatwiać przyswajanie z przewodu pokarmowego. Do pierwszej grupy zaliczają się przede wszystkim witaminy B6 (pirydoksyna), B9 (kwas foliowy) i B12 (kobalamina), które są niezbędnym elementem biochemicznych procesów prowadzących do produkcji krwi.
Ułatwienie przyswajania żelaza z kolei zapewnia witamina C, która wpływając na pH w przewodzie pokarmowym, tworzy środowisko „przyjazne” wchłanianiu. Stosowania suplementów z żelazem nie zaleca się przed, w trakcie lub po herbacie, kawie i winie, bowiem zawierają one taniny ograniczające wchłanianie. Z tych samych powodów nie poleca się również brać żelaza w trakcie posiłków zawierających duże ilości błonnika i fitynianów, głównie ze zbóż, nasion i orzechów.
Źródła:
- Ems T, St Lucia K, Huecker MR. Biochemistry, Iron Absorption. [Updated 2022 Apr 21]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK448204/
- Pasricha SR, Hayes E, Kalumba K, Biggs BA. Effect of daily iron supplementation on health in children aged 4-23 months: a systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. Lancet Glob Health. 2013 Aug;1(2):e77-e86. doi: 10.1016/S2214-109X(13)70046-9. Epub 2013 Jul 24. Erratum in: Lancet Glob Health. 2014 Mar 2(3):e144. PMID: 25104162.