Żeń-szeń - rodzaje, działanie i dawkowanie

Nazwa "żeń-szeń" wywodzi się z chińskiego terminu "renshen", gdzie "ren" oznacza "człowiek", a "shen" - "korzeń". To odniesienie nawiązuje do charakterystycznego kształtu korzenia niektórych roślin z rodzaju Panax, przypominającego ludzką postać. Termin ten podkreśla również głęboko zakorzenioną rolę tych roślin w tradycyjnej fitoterapii (ziołolecznictwie), gdzie od dawna są cenione za swoje właściwości. Nazwa „Panax” pochodzi bowiem od greckiego „panacea”, co oznacza remedium na wszelkie schorzenia.

1. Adaptogenny żeń-szeni
2. Historyczne wykorzystanie
3. Rodzaje żeń-szenia i dawkowanie
4. Czy są dowody na działanie żeń-szenia?

Adaptogenny żeń-szeni

Określenie "żeń-szeń" jest często stosowane w odniesieniu do kilku różnych roślin, które mają podobne właściwości adaptogenne, czyli regulujące odpowiedź organizmu na stres, zarówno fizyczny, jak i psychiczny. To substancje, które pomagają organizmowi przystosować się do stresu i zmniejszać jego szkodliwe efekty.

Prawdziwe żeń-szenie i inne rodzaje 

Choć nie wszystkie należą do tego samego rodzaju botanicznego, najbardziej znane są Panax ginseng (żeń-szeń koreański) i Panax quinquefolius (żeń-szeń amerykański), które są uważane za "prawdziwe żeń-szenie". Szeroko znany jest też Panax notoginseng, charakterystyczny dla Chin. Jednakże termin ten jest również używany w odniesieniu do innych roślin, takich jak Eleutherococcus senticosus (żeń-szeń syberyjski) czy Withania somnifera (żeń-szeń indyjski), które, mimo iż nie należą do rodzaju Panax, wykazują podobne działanie adaptogenne.

Najbardziej rozpoznawalne odmiany żeń-szenia

 Tabela: Nazwy różnych odmian żeń-szenia.

Historyczne wykorzystanie

Żeń-szeń, odgrywa wyjątkową rolę w różnych kulturach i farmakopeach świata, historycznie uznawany był za jeden z najważniejszych składników prastarej medycyny wschodniej. Jego historia, sięgająca tysięcy lat, kultywowana była od Korei i Chin po inne regiony Azji, a także coraz w krajach zachodnich.

Tonik życiowej energii "qi"

W starożytnych Chinach żeń-szeń postrzegano jako tak zwany tonik życiowej energii "qi", czyli środek poprawiający samopoczucie fizyczne i psychiczne. Przypisano mu m.in. zdolność do równoważenia "yin" i "yang", czyli przeciwstawnych emocji i stanów fizjologicznych. W Korei żeń szeń ceniony był zaś za swój potencjał w kierunku wzmacniania odporności oraz wytrzymałości i wydolności organizmu.

Stanowisko organizacji zdrowia

National Center for Complementary and Integrative Health (NCCIH) uznaje tradycyjne zastosowanie i potencjalne korzyści zdrowotne żeń-szenia azjatyckiego, ale zauważa różnorodną jakość istniejących wyników badań. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) i Europejska Agencja Leków (EMA) również doceniają pewne tradycyjne, prozdrowotne zastosowania żeń-szenia, ale również nie udzielają silnego poparcia medycznego do stosowania terapeutycznego ze względu na jeszcze niewystarczające dowody.

Rodzaje żeń-szenia i dawkowanie

Żeń-szeń azjatycki

Żeń-szeń azjatycki, znany również jako Panax ginseng lub koreański żeń-szeń, jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i intensywnie badanych rodzajów żeń-szenia. Uznawany za adaptogen, żeń-szeń azjatycki jest stosowany do poprawy wydolności umysłowej i fizycznej. Dodatkowo jest często stosowany w celu poprawy funkcji seksualnych oraz jako środek wspierający układ odpornościowy. Typowe dawkowanie ekstraktu żeń-szenia azjatyckiego wynosi 200-400 mg dziennie, przy czym ekstrakty są zazwyczaj standaryzowane do zawartości 2-3% ginsenozydów.

Żeń-szeń amerykański

Z kolei żeń-szeń amerykański, znany naukowo jako Panax quinquefolius, wyróżnia się bardziej łagodnym działaniem w porównaniu do swojego azjatyckiego odpowiednika. Jest często wybierany przez osoby dążące do redukcji poziomu stresu. Zalecana dawka ekstraktu tego żeń-szenia to 100-300 mg dziennie, a ekstrakty są zwykle standaryzowane do 3-5% zawartości ginsenozydów.

Żeń-szeń syberyjski

Siberian Ginseng, czyli Eleutherococcus senticosus, choć nie jest klasyfikowany jako prawdziwy żeń-szeń, często pojawia się w dyskusjach na temat adaptogenów ze względu na podobieństwo działania. Doceniany jest za możliwość poprawy wytrzymałości i odporności na stres, wybierany jest przez osoby poszukujące naturalnego wsparcia w radzeniu sobie z fizycznym i psychicznym obciążeniem. Zwyczajowo dawkowanie wynosi od 300 do 1200 mg ekstraktu dziennie ze standaryzacją pod kątem zawartości eleuterozydów.

Ashwagandha

Ostatni z wymienionych, Indian Ginseng, znany też jako ashwagandha lub Withania somnifera, również nie należy do rodziny Panax, jednak często jest z nim porównywany ze względu na działanie adaptogenne. Ashwagandha jest szeroko stosowana w Ajurwedzie, głównie w celu zwalczania stresu i lęku. Typowa dawka ashwagandhy to 300-500 mg ekstraktu dziennie, a ekstrakty są standaryzowane do zawartości 1-10% witanolidów.

Czy są dowody na działanie żeń-szenia?

Najnowsze badania naukowe nad żeń-szeniem ponownie, po tysiącach lat, rzucają światło na jego potencjalne korzyści zdrowotne. Na przykład, ostatnia zbiorcza analiza wyników eksperymentów ujawniła obiecujące efekty w zwalczaniu zaburzeń erekcji. W przypadku zdrowia kobiet w okresie menopauzy zaobserwowano, że żeń-szeń może łagodzić typowe objawy, takie jak uderzenia gorąca.

Inna analiza badań klinicznych wykazała, że żeń-szeń może skutecznie obniżyć markery stresu oksydacyjnego, a także jeden z markerów stanu zapalnego, białko C-reaktywne (CRP). Dowody przedkliniczne wskazują, że działania te mogą być korzystne m.in. dla wątroby. Zaobserwowano bowiem, że żeń-szeń może przynosić korzyści w hamowaniu niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby, obniżając kluczowe biomarkery. Wiąże się z tym wpływ żeń-szenia na zdrowie metaboliczne. Jeden z przeglądów wykazał obniżenie poziomu glukozy na czczo i innych markerów cukrzycy typu 2 po zastosowaniu suplementacji.

Jeden ze zbiorów wyników wykazał, że koreański czerwony żeń-szeń może obniżać ciśnienie krwi, zarówno skurczowe, jak i rozkurczowe, u osób ze stanem przed-nadciśnieniowym i nadciśnieniem. Ponadto meta-analiza badań nad żeń-szeniem Panax notoginseng u pacjentów z niestabilną dławicą piersiową pokazała, że może on zmniejszać ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych w tej grupie.

W świecie sportu, szczególnie zauważalny jest krótkoterminowy efekt wysokich dawek żeń-szenia na poprawę wyników niektórych testów sprawnościowych, w tym wyskoku. W innym przeglądzie badań zaobserwowano jeszcze, że żeń-szeń może też wzmacniać wytrzymałość przy długotrwałych wysiłkach. Co więcej, meta-analiza badań z udziałem ludzi po różnych chorobach, w tym nowotworowych, wykazała znaczące zmniejszenie zmęczenia związanego z chorobą u pacjentów suplementujących żeń-szeń.

 Źródła:

• Petre GC, Francini-Pesenti F, Vitagliano A, Grande G, Ferlin A, Garolla A. Dietary Supplements for Erectile Dysfunction: Analysis of Marketed Products, Systematic Review, Meta-Analysis and Rational Use. Nutrients. 2023 Aug 22;15(17):3677. doi: 10.3390/nu15173677. PMID: 37686709; PMCID: PMC10490034.
• Ren Q, Lin J, Wang H, Huang M, Tan X, Huang W, Xu Y. Effects of ginseng consumption on the biomarkers of oxidative stress: A systematic review and meta-analysis. Phytother Res. 2023 Aug;37(8):3262-3274. doi: 10.1002/ptr.7893. Epub 2023 May 22. PMID: 37216939.
• Yang K, Kim HH, Shim YR, Song MJ. The Efficacy of Panax ginseng for the Treatment of Nonalcoholic Fatty Liver Disease: A Systematic Review and Meta-Analysis of Preclinical Studies. Nutrients. 2023 Jan 31;15(3):721. doi: 10.3390/nu15030721. PMID: 36771427; PMCID: PMC9919883.
• Khan N, Sharma S, Dahiya I, Khan J, Sharma S, Sharma RK. Dose-response and temporal ergogenic effects of ginseng supplementation in athletes and active participants: A systematic review and meta-analysis. J Sports Sci. 2022 Nov;40(21):2444-2460. doi: 10.1080/02640414.2022.2162753. Epub 2023 Jan 5. PMID: 36604650.
• Naseri K, Saadati S, Sadeghi A, Asbaghi O, Ghaemi F, Zafarani F, Li HB, Gan RY. The Efficacy of Ginseng (Panax) on Human Prediabetes and Type 2 Diabetes Mellitus: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients. 2022 Jun 9;14(12):2401. doi: 10.3390/nu14122401. PMID: 35745129; PMCID: PMC9227417.
• Zhu J, Xu X, Zhang X, Zhuo Y, Chen S, Zhong C, Liu M, Wang Z. Efficacy of ginseng supplements on disease-related fatigue: A systematic review and meta-analysis. Medicine (Baltimore). 2022 Jul 1;101(26):e29767. doi: 10.1097/MD.0000000000029767. PMID: 35776997; PMCID: PMC9239648.
• Lee HW, Ang L, Lee MS. Using ginseng for menopausal women's health care: A systematic review of randomized placebo-controlled trials. Complement Ther Clin Pract. 2022 Aug;48:101615. doi: 10.1016/j.ctcp.2022.101615. Epub 2022 Jun 3. PMID: 35691259.
• Ikeuchi S, Minamida M, Nakamura T, Konishi M, Kamioka H. Exploratory Systematic Review and Meta-Analysis of Panax Genus Plant Ingestion Evaluation in Exercise Endurance. Nutrients. 2022 Mar 11;14(6):1185. doi: 10.3390/nu14061185. PMID: 35334841; PMCID: PMC8950061.
• Saboori S, Falahi E, Yousefi Rad E, Asbaghi O, Khosroshahi MZ. Effects of ginseng on C-reactive protein level: A systematic review and meta-analysis of clinical trials. Complement Ther Med. 2019 Aug;45:98-103. doi: 10.1016/j.ctim.2019.05.021. Epub 2019 May 22. PMID: 31331589.
• Lee HW, Lim HJ, Jun JH, Choi J, Lee MS. Ginseng for Treating Hypertension: A Systematic Review and Meta-Analysis of Double Blind, Randomized, Placebo-Controlled Trials. Curr Vasc Pharmacol. 2017;15(6):549-556. doi: 10.2174/1570161115666170713092701. PMID: 28707603.
• Song H, Wang P, Liu J, Wang C. Panax notoginseng Preparations for Unstable Angina Pectoris: A Systematic Review and Meta-Analysis. Phytother Res. 2017 Aug;31(8):1162-1172. doi: 10.1002/ptr.5848. Epub 2017 Jun 20. PMID: 28634988.