Alergia na gluten - objawy, przyczyny nietolerancji glutenu

W ostatnich dekadach badania nad mechanizmami reakcji immunologicznych na białka pokarmowe nabrały znaczenia, prowadząc do powstania obszernej literatury opisującej ich metaboliczne aspekty, w tym zaburzenia związane z glutenem. Ekspozycja na gluten może wywoływać zarówno gwałtowne reakcje alergiczne, jak i przewlekłe formy nietolerancji o subtelnych, lecz długotrwałych objawach. Kiedy nie zostanie szybko zdiagnozowana, nietolerancja glutenu znacząco obniżyć może jakość życia.

1. Charakterystyka glutenu
2. Wartościowe, ale problematyczne
3. Alergia i nietolerancja glutenu
4. Objawy nietolerancji glutenu

Charakterystyka glutenu

Gluten to złożona grupa białek występujących głównie w ziarnach zbóż, takich jak pszenica czy jęczmień oraz żyto, które zawierają strukturalnie podobne białka. W jego skład wchodzą przede wszystkim gliadyny oraz gluteniny, nieco różniące się składem aminokwasowym i funkcjami biologicznymi. Gliadyny odpowiadają za lepkość i elastyczność ciasta wyrabianego z pszenicy, umożliwiając powstawanie sieci białkowych, natomiast gluteniny przyczyniają się do stabilności strukturalnej wyrobów piekarniczych, zapewniając im wytrzymałość mechaniczną.

Wartościowe, ale problematyczne

Białka te charakteryzują się wysoką zawartością aminokwasów, takich jak prolina oraz glutamina, które w połączeniu mogą stanowić nie w pełni strawną dla niektórych osób mieszankę. Ta zdolność do tworzenia kompleksowych struktur molekularnych (agregatów białkowych) ma kluczowe znaczenie nie tylko w technologii przetwórstwa żywności, ale również w kontekście immunologicznym, gdzie określone sekwencje aminokwasowe mogą działać jako epitopy, czyli fragmenty białka rozpoznawane przez komórki układu odpornościowego. 

Alergia i nietolerancja glutenu

Reakcje na gluten, opisane w literaturze naukowej, można zasadniczo podzielić na dwa główne typy:

• alergię na gluten 
• nietolerancję glutenu

Różnią się one mechanizmami patofizjologicznymi i klinicznym przebiegiem. Przyczyny alergii i nietolerancji glutenu obejmują czynniki genetyczne, zaburzenia bariery jelitowej, nadreaktywność układu odpornościowego oraz zmiany w mikrobiomie jelitowym wpływające na trawienie i rozpoznawanie białek pokarmowych.

Alergia na gluten, częściej alergia na pszenicę, to reakcja immunologiczna typu I, czyli natychmiastowa odpowiedź organizmu, w której kluczową rolę odgrywają przeciwciała IgE. Gdy wykryją one gluten, czy inne białka w pszenicy i niektórych innych zbożach, uruchamiają komórki tuczne i bazofile, które uwalniają substancje zapalne, m.in. histaminę. Ich aktywacja może wywołać wysypkę, obrzęk, duszność lub ból brzucha. W najcięższych przypadkach może dojść do wstrząsu anafilaktycznego, czyli gwałtownej reakcji alergicznej prowadzącej do nagłego spadku ciśnienia krwi, problemów z oddychaniem i utraty przytomności, co wymaga natychmiastowej pomocy medycznej.

Nietolerancja glutenu obejmuje zaburzenia, w których reakcja immunologiczna nie jest związana z IgE, lecz z mechanizmami komórkowymi lub autoimmunologicznymi, jak ma to miejsce w celiakii, gdzie gluten inicjuje aktywację limfocytów T i indukcję procesów zapalnych prowadzących do uszkodzenia nabłonka jelitowego.

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten. Istnieje grupa pacjentów, u których mimo braku jednoznacznych markerów alergicznych lub autoimmunologicznych, obserwuje się uporczywe objawy po spożyciu glutenu, określanych jako nieceliakalna nadwrażliwość na gluten, gdzie mechanizmy nie są do końca wyjaśnione.

Rozróżnienie patologicznych reakcji na gluten

Objawy nietolerancji glutenu

Czy są poważne?

Objawy kliniczne związane z reakcjami na gluten wykazują dużą zmienność, zarówno pod względem intensywności, jak i mechanizmu powstawania. W przypadkach alergii na gluten reakcje rozwijają się bardzo szybko, często w ciągu kilku minut od kontaktu z alergenem, manifestując się objawami skórnymi, a także obrzękiem dróg oddechowych, co w najcięższych postaciach może prowadzić do anafilaksji, co stanowi bezpośrednie zagrożenie życia. 

Problemy żołądkowo-jelitowe

Dodatkowo pacjenci mogą doświadczać objawów żołądkowo-jelitowych, takich jak nudności, wymioty, bóle brzucha, czy biegunka, będących efektem lokalnego uwalniania mediatorów zapalnych w obrębie przewodu pokarmowego.

W kontekście nietolerancji glutenu, szczególnie w przebiegu celiakii, objawy przybierają charakter przewlekły i mogą obejmować nie tylko dolegliwości trawienne, ale również symptomy ogólnoustrojowe. Zaliczyć do nich można chroniczne zmęczenie, spadek masy ciała, niedobory pokarmowe wynikające z zaburzonej absorpcji substancji odżywczych, w tym żelaza, którego brak powoduje anemię, czyli stan obniżonej zdolności krwi do transportu tlenu.

Przewlekły stan zapalny

Przewlekły stan zapalny indukowany przez gluten prowadzi do zmian histopatologicznych w błonie śluzowej jelita cienkiego, m.in. do zaniku kosmków jelitowych, które są strukturami odpowiedzialnymi za zwiększenie powierzchni absorpcyjnej. Skrajne przypadki celiakii oraz przewlekłe życie z nietolerancją oraz niedożywieniem skutkować też mogą zaburzeniami neurologicznymi. Wyróżnia się tutaj ataksja, czyli trudności w koordynacji ruchowej oraz neuropatia obwodowa (zaburzenia czucia), wynikająca z uszkodzenia nerwów.

Źródła

• Taraghikhah, N., Ashtari, S., Asri, N., Shahbazkhani, B., Al-Dulaimi, D., Rostami-Nejad, M., Rezaei-Tavirani, M., Razzaghi, M. R., & Zali, M. R. (2020). An updated overview of spectrum of gluten-related disorders: clinical and diagnostic aspects. BMC gastroenterology, 20(1), 258. https://doi.org/10.1186/s12876-020-01390-0
• Bascuñán KA, Roncoroni L, Branchi F, Doneda L, Scricciolo A, Ferretti F, Araya M, Elli L. The 5 Ws of a gluten challenge for gluten-related disorders. Nutr Rev. 2018 Feb 1;76(2):79-87. doi: 10.1093/nutrit/nux068. PMID: 29325090.