Niepokalanek - co to jest? Właściwości i działanie

Vitex agnus-castus, znany powszechnie jako niepokalanek, należy do rodziny Lamiaceae, choć wcześniej klasyfikowany był w rodzinie Verbenaceae. Roślina ta często opisywana jest jako niskie drzewko lub wysoki krzew, ponieważ może osiągnąć nawet do 5 - 6 metrów wzrostu. Naturalnie występuje w regionie śródziemnomorskim, skąd mógł się rozprzestrzenić.

1. Opis agnus castus vitex
2. Substancje aktywne niepokalanka
3. Właściwości i działanie niepokalanka
4. Zastosowania niepokalanka

Ze względu na cenne właściwości prozdrowotne uprawia się go obecnie zarówno w Stanach Zjednoczonych Ameryki, jak i również w północno-wschodnich Indiach, czy na Bliskim Wschodzie.

Opis agnus castus vitex

Wygląd

Niepokalanek ma charakterystyczny wygląd, chociaż wykazuje różnorodność morfologiczną, zwłaszcza w liściach i kwiatach. Starsze rośliny na łodydze / pniu wytwarzają korę, która jest jasnoszara z lekko różowym odcieniem. Młode pędy są szaro-zielone i mają czterokanciasty kształt, a liście są cienkie i naprzeciwległe. Spód liści jest pokryty białym meszkiem.

Kwiaty

Roślina wytwarza kwiatostany w formie wiechy (grona), umieszczone na końcach pędów lub w kątach liści. Kwiaty są małe i liczne, a kielich, w którym są zebrane, jest dzwonkowaty, krótki i gęsto owłosiony. Kolor płatków kwiatowych waha się od bladoróżowego do ciemnofioletowego. 

Substancje aktywne niepokalanka

Niepokalanek kwitnie od czerwca do października, a jego owoce dojrzewają od października do listopada. Owoce są okrągłe, ciemnobrązowe lub czarne, prawie całkowicie pokryte owłosionym kielichem. Owoce wyglądem przypominają pieprz czarny i czasami służą jako jego substytut ze względu na swój ostry smak. Owoce niepokalanka są bogate w różnorodne związki organiczne, w tym terpeny, flawonoidy, irydoidy i kwasy fenolowe. Wśród charakterystycznych dla niepokalanka irydoidów jednym z głównych jest agnuzyd. Inne związki fenolowe to kwas chlorogenowy i wanilinowy oraz terpeny, takie jak pinen.

Właściwości i działanie niepokalanka

Obecne dowody dotyczące farmakologii niepokalanka sugerują, że może on mieć znaczenie dzięki działaniu dopaminergicznemu. Oznacza to, że jego substancje aktywne mogą działać poprzez wiązanie się z receptorami dopaminy, co skutkuje hamowaniem prolaktyny. Dopamina to neuroprzekaźnik, który wpływa m.in. na nastrój czy motywację, natomiast prolaktyna jest hormonem kontrolującym np. produkcję mleka.

Stres i prolaktyna

W badaniach na zwierzętach ekstrakt z niepokalanka podany dożylnie znacząco zmniejszył indukowane stresem uwalnianie prolaktyny. Co więcej, niektóre flawonoidy w niepokalanku wykazały w warunkach laboratoryjnych zdolność wiązania się z receptorami estrogenowymi, co może mieć znaczenie z punktu widzenia zaburzeń hormonalnych, w tym związanych z wiekiem.

Potencjalne mechanizmy działania niepokalanka

Zastosowania niepokalanka

Układ hormonalny i PMS

Właściwości substancji bioaktywnych zawartych w agnus castus vitex wykorzystuje się przede wszystkim w kontekście przeciwdziałania zaburzeniom w obrębie układu hormonalnego kobiet. W zespole napięcia przedmiesiączkowego (PMS) można zauważyć największą zgodność, jeśli chodzi o wyniki badań naukowych dotyczących efektywności suplementacji niepokalankiem.

Ekstrakty z niepokalanka były lepsze od placebo, pirydoksyny (witaminy B6) i magnezu w łagodzeniu ogólnych objawów PMS oraz niektórych wskaźników psychologicznych i fizycznych. W przedmiesiączkowym zaburzeniu dysforycznym (PMDD) niepokalanek również wykazał pozytywne rezultaty, poprawiając ogólne samopoczucie uczestniczek badań, jednocześnie wykazując niską liczbę działań niepożądanych.

Niepokalanek vs bromokryptyna

W przypadku zaburzeń fazy lutealnej (ostatniej fazy cyklu menstruacyjnego) jedno badanie wykazało wyższość niepokalanka nad placebo, a drugie pokazało, że może on działać równie efektywnie, jak bromokryptyna (lek hamujący wydzielanie mleka z gruczołów pod wpływem prolaktyny). Co ważne, działaniom tym towarzyszyła mniejsza ilość skutków ubocznych. Inne zaburzenia hormonalne, w których potencjał niepokalanka został zasygnalizowany, to np. PCOS, czyli syndrom policystycznych jajników, czy nawet problemy z libido.

Źródła:

• van Die, M. D., Burger, H. G., Teede, H. J., & Bone, K. M. (2013). Vitex agnus-castus extracts for female reproductive disorders: a systematic review of clinical trials. Planta medica, 79(7), 562–575. https://doi.org/10.1055/s-0032-1327831
• Puglia, L. T., Lowry, J., & Tamagno, G. (2023). Vitex agnus castus effects on hyperprolactinaemia. Frontiers in endocrinology, 14, 1269781. https://doi.org/10.3389/fendo.2023.1269781
• Daniele, C., Thompson Coon, J., Pittler, M. H., & Ernst, E. (2005). Vitex agnus castus: a systematic review of adverse events. Drug safety, 28(4), 319–332. https://doi.org/10.2165/00002018-200528040-00004
• Verkaik, S., Kamperman, A. M., van Westrhenen, R., & Schulte, P. F. J. (2017). The treatment of premenstrual syndrome with preparations of Vitex agnus castus: a systematic review and meta-analysis. American journal of obstetrics and gynecology, 217(2), 150–166. https://doi.org/10.1016/j.ajog.2017.02.028