Adaptacja organizmu ludzkiego do zmieniającego się otoczenia może przebiegać zarówno na przestrzeni pokoleń, poprzez zmianę ekspresji genów, jak i na przestrzeni tygodni, lub nawet godzin, poprzez zmianę szlaków biochemicznych i fizjologicznych. O ile adaptacji międzypokoleniowych nie da się kontrolować, tak te krótkotrwałe mogą być „ujarzmione” między innymi dzięki dobrej diecie, równowadze pomiędzy pracą i życiem pozazawodowym, a także specjalistycznym preparatom zielarskim, które potocznie nazywa się adaptogenami.
Rodzaje adaptogenów
Ekstrakty pozyskiwane z wybranych ziół mogą w wyraźnie odczuwalny sposób wpłynąć na samopoczucie. Niektóre z nich wykazują potencjał w kierunku pobudzenia i mobilizacji do działania, natomiast inne mogą sprzyjać relaksacji i odporności na stres. Grupa adaptogenów zyskała swoją nazwę ze względu na właściwości ułatwiające dostosowanie się organizmu do trudnych momentów w życiu. Mogą to być zarówno okresy związane ze wzmożoną pracą umysłową i / lub fizyczną, okresy wzmożonej zapadalności na infekcje, czy po prostu gorsze dni, w których nie ma się nastroju.
Działanie adaptogenów pobudzających
Surowce zielarskie z grupy adaptogenów, które stosuje się w celu zwiększenia motywacji do działania, satysfakcji z wykonanej pracy, czy też dla zniesienia poczucia zmęczenia, oddziałują głównie z neuroprzekaźnikami takimi jak (odpowiednio) dopamina, serotonina oraz adrenalina i noradrenalina wraz z acetylocholiną.
Dopamina niezbędna jest do uzyskania poczucia „wyższej wartości” planowanych aktywności (np. treningu na siłowni, dywersyfikacji zarobków, rzucania nałogów), serotonina uznawana jest za hormon szczęścia, natomiast adrenalina i noradrenalina pobudzają reakcje typu „walka lub ucieczka”, które szczególne znaczenie mają w chwilach ospałości i nieodpartej chęci rezygnacji. Acetylocholina z kolei jest neuroprzekaźnikiem, który pobudza przewodnictwo sygnałów w mózgu oraz pomiędzy komórkami nerwowymi a mięśniowymi. Dzięki temu stymulująco działa na m.in. pamięć, czy intencjonalne skurcze mięśni.
Rodzaje adaptogenów pobudzających
Neuroprzekaźniki związane z katecholaminami, czyli dopaminą, serotoniną oraz adrenaliną i noradrenaliną, modulowane są głównie przez takie zioła i związki bioaktywne, jak rhodiola rosea (różeniec górski) i salidrozydy, bacopa monnieri (bakopa drobnolistna) i bakozydy, czy schisandra chinensis (cytryniec chiński) i lignany oraz eleutherococcus senticosus (żeń-szeń syberyjski) i saponiny. Szczególnie polecane są one w zaburzeniach depresyjnych oraz przy osłabieniu fizycznym. Niektóre osoby działanie tych adaptogenów mogą odczuć już po kilku godzinach od pierwszego zastosowania.
Działanie adaptogenów uspokajających
Adaptogeny o potencjale odprężającym mogą działać na organizm głównie przez dwa mechanizmy. Pierwszy z nich to blokowanie działania tak zwanego hormonu stresu, czyli kortyzolu. Hormon ten w warunkach fizjologicznych odpowiada za przebudzanie się o świcie, jednak w niektórych schorzeniach oraz przy nadmiernym obciążeniu organizmu wysiłkiem i / lub stresem psychicznym może ulegać podwyższeniu w godzinach wieczornych, utrudniając zasypianie i pogarszając poranne samopoczucie. Uspokajające zioła zaliczane do adaptogenów sprzyjają utrzymaniu spokoju również poprzez regulację aktywności neuroprzekaźnika hamującego pobudliwość nerwową, kwasu gamma-aminomasłowego (GABA). Działanie uspokajające GABA docenia się nie tylko z punktu widzenia wyciszenia przed snem, ale również w kontekście koncentracji uwagi, kiedy w otoczeniu występuje dużo „rozpraszaczy”, zarówno sprawiających przyjemność, jak i zmartwień.
Rodzaje adaptogenów uspokajających
Poziomy hormonu stresu kortyzolu oraz neuroprzekaźnika hamującego GABA ulegają modyfikacjom pod wpływem takich surowców fitoterapeutycznych i związków aktywnych biologicznie jak withania somnifera (ashwagandha) i witanolidy, crocus sativus (szafran uprawny) i krocyny, czy camellia sinensis (zielona herbata) i l-teanina. Najczęściej zastosowanie znajdują przy zaburzeniach lękowych oraz kłopotach ze snem. Witanolidy cieszą się największym poparciem w literaturze naukowej, jednak dla optymalizacji efektów wymagają stosowania długoterminowego (przynajmniej 3 – 4 tygodniowego). Krocyny oraz l-teanina z kolei mogą działać doraźnie, czyli już w pierwszych kilkudziesięciu minutach od spożycia.
Inne adaptogeny
Poza związkami modulującymi nastrój adaptogenami nazywa się również surowce zielarskie wspierające organizm na innych płaszczyznach. Dobrym przykładem są: berberyna z berberysu indyjskiego, która pomaga tkankom metabolizować glukozę, resweratrol z rdestowca japońskiego, chroniący przed stresem oksydacyjnym, forskolina z pokrzywy indyjskiej, która usprawnia metabolizm tłuszczu, a także kurkumina z ostryżu długiego, uczestnicząca w łagodzeniu stanów zapalnych. Adaptogeny te pośrednio łagodzą niekorzystne skutki zdrowotne długotrwałego oddziaływania na organizm czynników potencjalnie szkodliwych, takich jak dystres psychiczny, czy przetrenowanie fizyczne.