Czystek - co to jest? Właściwości, działanie

Czystek (Cistus) to rodzaj roślin z rodziny czystkowatych (Cistaceae), obejmujący kilkadziesiąt gatunków występujących głównie w rejonie Morza Śródziemnego. W środowisku naturalnym spotykane są głównie w regionach o dużym nasłonecznieniu i niskiej wilgotności. Czystek od dawna wykorzystywany jest zarówno w formie suszu, jak i ekstraktów. Jego popularność wzrosła w ostatnich latach, co jest zasługą lepszego poznania jego składu chemicznego i właściwości.

1. Charakterystyka czystka
2. Historia stosowania czystka
3. Sposób użycia czystka
4. Właściwości i działanie czystka
5. Na co wskazują badania?
6. Potencjał antynowotworowy

Charakterystyka czystka

Wygląd

Czystek to niewielki krzew osiągający wysokość około 1 metra. Jest rośliną o zdrewniałych pędach i gęstym ulistnieniu. Jego liście są lancetowate, zimozielone, pokryte drobnymi włoskami, które nadają im trochę szorstką teksturę. Kwiaty czystka są duże, pięciopłatkowe, o zmiennej barwie (od białej po różową i purpurową), z charakterystycznymi pomarszczeniami przypominającymi papier.

Występowanie 

Roślina ta występuje naturalnie w krajach basenu Morza Śródziemnego, szczególnie w Hiszpanii, Grecji, Turcji oraz we Włoszech. Można ją spotkać na suchych, skalistych terenach, gdzie często rośnie w towarzystwie innych roślin śródziemnomorskich.

Pozyskiwanie surowca

Surowiec pochodzi zarówno z dzikich stanowisk, jak i z kontrolowanych upraw, prowadzonych głównie w południowej Europie oraz północnej Afryce. Produkcja obejmuje suszenie liści oraz kwiatów, które następnie poddawane są dalszej obróbce (np. ekstrakcji).

Historia stosowania czystka

Od starożytności...

Tradycyjne wykorzystanie czystka sięga starożytności. W krajach śródziemnomorskich stosowano go w postaci naparów, maceratów oraz żywicy, pozyskiwanej z niektórych gatunków, takich jak Cistus ladanifer. Żywica ta, znana również pod nazwą ladanum, była ceniona w starożytnej Grecji i Rzymie, a także w średniowiecznej Europie, gdzie pełniła istotną funkcję w obrzędach oraz w medycynie ludowej, a nawet w branży budowlanej.

Perfum i kosmetyk

Dzięki specyficznemu aromatowi w krajach arabskich czystek wykorzystywano jako składnik kosmetyków i perfum. W niektórych regionach jego liście służyły jako kadzidło, a susz dodawano do mieszanek ziołowych, które były wykorzystywane na różne sposoby.

Cechy charakterystyczne różnych odmian czystka

Sposób użycia czystka

Napary

Czystek najczęściej stosowany jest w formie naparu przygotowywanego z suszonych liści i kwiatów. Zaleca się zalanie jednej łyżeczki surowca wrzątkiem i parzenie przez 5-10 minut, co pozwala na wydobycie z rośliny jej charakterystycznych właściwości.

Ekstrakty

Alternatywnie, dostępne są ekstrakty i kapsułki zawierające sproszkowany surowiec, które pozwalają na łatwiejszą standaryzację dawki i wygodne stosowanie. Regularne spożywanie naparu odbywa się zazwyczaj w ilości 2-3 filiżanek dziennie, choć w zależności od indywidualnych preferencji, dawki mogą się różnić.

Mieszanki

Na rynku dostępne są również gotowe mieszanki ziołowe (np. moczopędne), które łączą czystek z innymi składnikami, takimi jak skrzyp, melisa czy rumianek, co pozwala na uzyskanie różnych smaków i aromatów.

Właściwości i działanie czystka

Czystek od wieków stosowany był w tradycyjnych systemach leczniczych, zwłaszcza w rejonie Morza Śródziemnego, gdzie wykorzystywano go w postaci naparów, ekstraktów oraz żywicy. Jego popularność wzrosła w ostatnich latach wraz z zainteresowaniem naturalnymi produktami roślinnymi.

Mimo długiej historii użycia brakuje solidnych, kontrolowanych badań klinicznych, które jednoznacznie potwierdziłyby jego rzeczywiste właściwości farmakologiczne i terapeutyczne. Większość dostępnych danych pochodzi z badań in vitro lub na modelach zwierzęcych, co utrudnia pełną ocenę skuteczności tej rośliny w warunkach rzeczywistego stosowania.

Na co wskazują badania?

Dotychczasowe analizy wskazują na jej wysoką zawartość polifenoli i terpenów, które wykazują potencjalne działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne i immunomodulujące. Może to sugerować jego zastosowanie w redukcji stanów zapalnych, wspomaganiu odporności oraz ochronie organizmu przed działaniem wolnych rodników. 

Należy jednak podkreślić, że choć roślina ta cieszy się dużym zainteresowaniem zarówno wśród badaczy, jak i konsumentów, to nadal istnieje wiele niewiadomych dotyczących jej faktycznego wpływu na organizm człowieka, zwłaszcza w kontekście przewlekłego stosowania oraz interakcji z innymi substancjami aktywnymi.

Ograniczone dane na temat biodostępności i metabolizmu zawartych w nim związków w organizmie ludzkim sprawiają, że obecnie trudno jest określić jego faktyczny potencjał terapeutyczny.

Potencjał antynowotworowy

Dużą uwagę zwracają wyniki badań sugerujące możliwe działanie antyproliferacyjne (hamujące rozwój) i cytotoksyczne (zabijające) wobec wyizolowanych komórek nowotworowych, szczególnie w przypadku raka prostaty.

Do tej pory nie przeprowadzono jednak szeroko zakrojonych badań klinicznych, które mogłyby potwierdzić jego skuteczność w tym zakresie. Brak jest również jednoznacznych dowodów na jego wpływ na schorzenia neurodegeneracyjne, mimo że niektóre prace wskazują na jego potencjalne oddziaływanie na mechanizmy związane z procesami zapalnymi i stresem oksydacyjnym.

Źródła:

• Zalegh I, Akssira M, Bourhia M, Mellouki F, Rhallabi N, Salamatullah AM, Alkaltham MS, Khalil Alyahya H, Mhand RA. A Review on Cistus sp.: Phytochemical and Antimicrobial Activities. Plants (Basel). 2021 Jun 15;10(6):1214. doi: 10.3390/plants10061214. PMID: 34203720; PMCID: PMC8232106.

• Raus de Baviera D, Ruiz-Canales A, Barrajón-Catalán E. Cistus albidus L.-Review of a Traditional Mediterranean Medicinal Plant with Pharmacological Potential. Plants (Basel). 2023 Aug 18;12(16):2988. doi: 10.3390/plants12162988. PMID: 37631199; PMCID: PMC10458491.

• Frazão DF, Raimundo JR, Domingues JL, Quintela-Sabarís C, Gonçalves JC, Delgado F. Cistus ladanifer (Cistaceae): a natural resource in Mediterranean-type ecosystems. Planta. 2018 Feb;247(2):289-300. doi: 10.1007/s00425-017-2825-2. Epub 2017 Dec 7. PMID: 29218421.