Dziurawiec - właściwości, przeciwwskazania

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.) to wieloletnia roślina zielna, która ze względu na charakterystyczne substancje bioaktywne od dawna ceniona jest przez fitoterapeutów. Wiele jej tradycyjnych zastosowań znalazło potwierdzenie we współczesnych badaniach naukowych.  Współczesna wiedza o dziurawcu opiera się zarówno na historycznych opisach botanicznych, jak i na zaawansowanych analizach statystycznych w oparciu o badania kliniczne z udziałem ludzi.

1. Wygląd i występowanie dziurawca
2. Właściwości dziurawca
3. Zastosowania dziurawca
4. Działanie dziurawca
5. Przeciwwskazania do stosowania dziurawca
6. Ostrzeżenia 

Wygląd i występowanie dziurawca

Dziurawiec zwyczajny jest wieloletnią byliną należącą do rodziny dziurawcowatych (Hypericaceae), dorastającą zazwyczaj do wysokości od 30 do około 80 cm. Roślina ta preferuje klimat umiarkowany, stąd występuje szeroko na obszarach Europy, Azji Zachodniej oraz Afryki Północnej, ale z czasem została także przeniesiona do Ameryki Północnej i Australii, gdzie lokalnie uznawana jest za gatunek inwazyjny.

Łodyga i liście

Charakteryzuje się sztywną, wyprostowaną łodygą, często rozgałęziającą się u szczytu, gęsto porośniętą drobnymi, podłużnymi liśćmi o długości od 1 do 3 cm, które są ułożone naprzeciwlegle. Liście dziurawca mają charakterystyczną budowę morfologiczną, na powierzchni obserwowane są małe, przezroczyste punkciki, przypominające drobne perforacje, które w rzeczywistości są zbiorniczkami olejków eterycznych i żywic.

Kwiaty

Kwiaty tej rośliny mają średnicę od 1,5 do 2,5 cm, są koloru intensywnie żółtego i zebrane w kwiatostany w formie wiech lub baldachów na końcach pędów. Typowym elementem kwiatu są liczne pręciki, które często tworzą charakterystyczną kępkę, co wpływa na atrakcyjny wygląd rośliny w okresie kwitnienia przypadającym od czerwca do września.

Właściwości dziurawca

Świeży dziurawiec charakteryzuje się typowym, intensywnym, balsamicznym zapachem, który pochodzi głównie od obecności olejków eterycznych, w tym przede wszystkim od pinenów, mircenu i kariofilenu. Zauważalna jest także subtelna nuta żywiczna oraz słabo wyczuwalny aromat. Smak dziurawca określa się jako lekko gorzkawy i cierpki, z wyraźną nutą ziołową, co jest efektem zawartości specyficznych związków garbnikowych i flawonoidowych.

Hyperycyna z dziurawca

Jednym z najważniejszych związków występujących w dziurawcu jest hyperycyna, związek odpowiedzialny za charakterystyczny czerwony kolor wyciągów z dziurawca oraz oddziaływanie z układem nerwowym człowieka.

Zastosowania dziurawca

W zastosowaniach kulinarnych dziurawiec wykorzystywany jest przede wszystkim w formie suszonej, choć używa się także świeżych fragmentów rośliny, głównie kwiatów. Kwiaty i liście dziurawca zazwyczaj stanowią składnik mieszanek herbacianych oraz naparów ziołowych, nadając im nie tylko charakterystyczny smak, ale także atrakcyjny, bursztynowy kolor naparu.

Napar i nalewki

Napar przygotowuje się poprzez zalanie 1–2 łyżeczek suszu około 200 ml wrzącej wody, pozostawiając pod przykryciem na 10–15 minut, a następnie przecedzając go przed spożyciem. Zastosowanie dziurawca obejmuje również produkcję nalewek alkoholowych, które są cenione zarówno ze względu na walory smakowe, jak i wysoką aktywność biologiczną. Często spotkać je można w aptekach.

Ogólna charakterystyka dziurawca

Działanie dziurawca

Adaptogen

Dziurawiec zwyczajny jest rośliną adaptogenną (ułatwiającą dostosowanie się do sytuacji stresowych) o dobrze udokumentowanym działaniu przeciwdepresyjnym, które nie ogranicza się do pojedynczego mechanizmu neurochemicznego, lecz obejmuje synergistyczne oddziaływanie na wiele układów neuroprzekaźnikowych, w tym serotoninergiczny, dopaminergiczny oraz noradrenergiczny.

Związki czynne dziurawca - jak wpływają na organizm

Związki czynne zawarte w surowcu, przede wszystkim hyperycyna i hyperforyna, mogą wpływać na aktywność neurotroficznego czynnika pochodzenia mózgowego (BDNF), co przyczynia się do modulacji neuroplastyczności i ograniczenia przeciążenia allostatycznego, co uznawane jest za jeden z kluczowych patomechanizmów depresji. Przeprowadzona metaanaliza badań przedklinicznych wykazała istotne poprawy funkcji poznawczych, w tym pamięci operacyjnej i referencyjnej, u zdrowych gryzoni, a efekt ten był jeszcze wyraźniejszy u osobników poddanych wcześniej stresowi, co sugeruje możliwe właściwości nootropowe i adaptogenne tego gatunku.

Depresja łagodna i umiarkowana

W badaniach klinicznych dziurawiec wykazał porównywalną skuteczność do selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) w leczeniu depresji łagodnej i umiarkowanej, przy czym charakteryzował się istotnie niższym odsetkiem działań niepożądanych prowadzących do przerwania terapii.

Wyniki metaanaliz obejmujących tysiące pacjentów wskazują, że zarówno wskaźniki odpowiedzi klinicznej, jak i remisji były zbliżone do wyników obserwowanych przy stosowaniu leków farmakologicznych, natomiast efekt terapeutyczny dziurawca mierzony redukcją punktacji w skali Hamiltona był równie istotny statystycznie.

Dodatkowo przeglądy systematyczne wykazały jego przydatność w łagodzeniu objawów związanych z menopauzą, takich jak drażliwość, wahania nastroju i napięcie psychiczne.

Przeciwwskazania do stosowania dziurawca

Dziurawiec zwyczajny, mimo dobrze poznanego działania przeciwdepresyjnego, może wchodzić w liczne interakcje z lekami, co wiąże się głównie z jego wpływem na enzymy wątroby (szczególnie CYP3A4) i białka transportujące leki (P-glikoproteina). Może to sprawiać, że wiele leków działa słabiej lub wcale, zwłaszcza takich jak cyklosporyna, warfaryna, digoksyna, midazolam, niektóre leki przeciwwirusowe, cytostatyki (przeciwnowotworowe), hormonalne środki antykoncepcyjne, leki przeciwdepresyjne, opioidy i glikokortykosteroidy. W rzadkich przypadkach może dojść do niebezpiecznych reakcji, takich jak zespół serotoninowy.

Ostrzeżenia 

Dziurawiec może też powodować nadwrażliwość skóry na słońce. Objawy uboczne, jak zawroty głowy, suchość w ustach czy zmęczenie, zwykle są łagodne i pojawiają się rzadko. W dużych badaniach obserwacyjnych tylko niewielki odsetek pacjentów rezygnował z terapii z powodu działań niepożądanych. Szczególną ostrożność powinny zachować osoby stosujące leki wymagające stałego poziomu we krwi oraz kobiety w ciąży i karmiące, ponieważ nie ma wystarczających danych potwierdzających bezpieczeństwo dziurawca w tym okresie, a dostępne badania na zwierzętach są zbyt słabej jakości, by na ich podstawie wyciągać pewne wnioski.

Źródła:

• Ng QX, Venkatanarayanan N, Ho CY. Clinical use of Hypericum perforatum (St John's wort) in depression: A meta-analysis. J Affect Disord. 2017;210:211-221. doi:10.1016/j.jad.2016.12.048
• Rahimi R, Nikfar S, Abdollahi M. Efficacy and tolerability of Hypericum perforatum in major depressive disorder in comparison with selective serotonin reuptake inhibitors: a meta-analysis. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 2009;33(1):118-127. doi:10.1016/j.pnpbp.2008.10.018
• Ben-Eliezer D, Yechiam E. Hypericum perforatum as a cognitive enhancer in rodents: A meta-analysis. Sci Rep. 2016;6:35700. Published 2016 Oct 20. doi:10.1038/srep35700
• Sánchez IA, Cuchimba JA, Pineda MC, et al. Adaptogens on Depression-Related Outcomes: A Systematic Integrative Review and Rationale of Synergism with Physical Activity. Int J Environ Res Public Health. 2023;20(7):5298. Published 2023 Mar 28. doi:10.3390/ijerph20075298
• Liu YR, Jiang YL, Huang RQ, Yang JY, Xiao BK, Dong JX. Hypericum perforatum L. preparations for menopause: a meta-analysis of efficacy and safety. Climacteric. 2014;17(4):325-335. doi:10.3109/13697137.2013.861814
• Avila C, Whitten D, Evans S. The safety of St John's wort (Hypericum perforatum) in pregnancy and lactation: A systematic review of rodent studies. Phytother Res. 2018;32(8):1488-1500. doi:10.1002/ptr.6099
• Knüppel L, Linde K. Adverse effects of St. John's Wort: a systematic review. J Clin Psychiatry. 2004;65(11):1470-1479. doi:10.4088/jcp.v65n1105
• Izzo AA, Ernst E. Interactions between herbal medicines and prescribed drugs: an updated systematic review. Drugs. 2009;69(13):1777-1798. doi:10.2165/11317010-000000000-00000