Przetacznik leśny – działanie, właściwości

Przetacznik leśny (Veronica officinalis L.) to wieloletnia roślina zielna z rodziny babkowatych (Plantaginaceae), dawniej zaliczana do przetacznikowatych (Scrophulariaceae). Występuje w klimacie umiarkowanym półkuli północnej, głównie w Europie i Azji, zasiedlając lasy, zarośla, polany i pobocza dróg. Tradycyjnie wykorzystywany był w ziołolecznictwie, dziś odkrywane są jego właściwości biologiczne w warunkach laboratoryjnych. Choć posiada potencjał kulinarny, rzadko stosowany bywa w praktyce z uwagi na subtelny profil sensoryczny.

1. Wygląd przetacznika leśnego
2. Występowanie przetacznika leśnego
3. Właściwości przetacznika leśnego
4. Działanie przetacznika leśnego

Wygląd przetacznika leśnego

Nazwa „przetacznik” prawdopodobnie nawiązuje do charakterystycznego sposobu wzrostu tej rośliny. W języku polskim wywodzić się może od czasownika „przetaczać się” lub „toczyć”, co odnosi się do płożącego, pełzającego pokroju wielu gatunków z rodzaju Veronica. Roślina ta w naturalnym środowisku tworzy długie, rozgałęzione łodygi, które rozrastają się horyzontalnie przy powierzchni ziemi i często zakorzeniają się w węzłach, umożliwiając wegetatywne rozmnażanie i „pełzanie” po runie leśnym.

W tradycji ludowej

Jednocześnie należy zaznaczyć, że w tradycji ludowej nazwa „przetacznik” mogła również odnosić się do przypisywanych tej roślinie właściwości „przetaczania krwi”, czyli oczyszczania jej lub wspomagania funkcji krwiotwórczych i detoksykacyjnych, co znajduje odzwierciedlenie w dawnych zastosowaniach fitoterapeutycznych.

Jak go rozpoznać?

Przetacznik leśny ma pokrój płożący lub lekko wzniesiony i osiąga 10–30 cm wysokości. Jego cienka, owłosiona, czterokanciasta łodyga często rozgałęzia się u nasady i zakorzenia w węzłach. Liście są naprzeciwległe, owalne lub eliptyczne, krótkoogonkowe, miękko owłosione, z delikatnie piłkowanym brzegiem, długości 1–3 cm, o matowozielonej lub szarozielonej barwie i siatkowym unerwieniu.

Ptasie oczko

Drobne kwiaty (5–8 mm) mają bladoniebieską, liliową lub fioletową barwę z ciemniejszymi żyłkami zbiegającymi ku środkowi czteropłatkowej, niemal symetrycznej korony. Ta delikatna budowa z widocznym „oczkiem” w centrum dała początek ludowej nazwie „ptasie oczko”. Pręciki wystają ponad koronę, co sprzyja zapylaniu przez owady, głównie muchówki i pszczołowate. Owocem jest dwukomorowa, spłaszczona torebka z drobnymi, żółtawobrązowymi nasionami.

Występowanie przetacznika leśnego

Przetacznik leśny preferuje lekkie, przepuszczalne gleby, piaszczysto-próchnicze lub piaszczysto-gliniaste, które zazwyczaj występują na skrajach lasów, w widnych zaroślach, na polanach oraz w prześwietlonych fragmentach runa leśnego. Choć najlepiej rośnie w pełnym świetle, dobrze znosi półcień, co sprzyja jego obecności w runie lasów liściastych i mieszanych. Dzięki tolerancji na zacienienie oraz płożącemu sposobowi wzrostu potrafi skutecznie zasiedlać duże powierzchnie.

Występuje od nizin po niższe partie gór, do około 1200 m n.p.m., niemal w całej Europie – od Skandynawii po basen Morza Śródziemnego – oraz lokalnie w Azji Zachodniej i Ameryce Północnej, gdzie został introdukowany.

Właściwości przetacznika leśnego

Przetacznik leśny wyróżnia się charakterystycznym, lekko gorzkawym, ziołowym smakiem z wyczuwalną nutą taninową. Aromat świeżego ziela jest słaby, lekko ziemisty, z odcieniem roślinnym i trawiastym. Po wysuszeniu pojawiają się nuty herbaciane i lekko korzenne, szczególnie gdy surowiec został zebrany w fazie pełnego kwitnienia.

Związki dominujące

Dominującymi związkami bioaktywnymi są glikozydy irydoidowe, z werbaskozydem i aucubiną jako głównymi przedstawicielami, ponadto w przetaczniku występują flawonoidy (m.in. luteolina, apigenina i ich glikozydy), kwasy fenolowe (ferulowy, chlorogenowy, rozmarynowy), taniny, saponiny triterpenowe oraz niewielkie ilości olejków eterycznych. Ziele zawiera również pewne ilości witamin, głównie witaminy C i z grupy B, a także składniki mineralne, takie jak wapń, potas i magnez, choć ich zawartość w stosowanych porcjach nie ma większego znaczenia dla stanu odżywienia.

Zastosowania kulinarne

Zastosowania kulinarne przetacznika leśnego są ograniczone, choć odnotowano je zarówno w tradycyjnych recepturach ludowych, jak i w nowoczesnej kuchni roślinnej korzystającej z lokalnych dóbr. Ze względu na lekko cierpki smak oraz słabo wyczuwalny aromat stanowi raczej dodatek uzupełniający walory smakowe, aromatyczne, czy bioaktywne innych ziół.

W kuchni środkowoeuropejskiej i skandynawskiej był dawniej wykorzystywany do sporządzania ziołowych herbat, zwłaszcza w cięższych okresach, kiedy ograniczony był dostęp do czarnej herbaty. Suszone liście i kwiaty mogą być łączone z innymi ziołami, takimi jak melisa, mięta, lipa, czy malina, celem nadania głębi smaku naparowi i uniknięcia trawiastego posmaku.

Ogólna charakterystyka przetacznika leśnego

Działanie przetacznika leśnego

Najwcześniejsze publikacje naukowe dotyczące właściwości i działania przetacznika leśnego pochodzą z Polski z lat 70. XX wieku. Choć od wieków stosowany był w ziołolecznictwie, nowoczesnych badań naukowych nad jego działaniem wciąż jest niewiele. Dotychczasowe analizy przeprowadzono głównie w laboratoriach na liniach komórkowych i modelach zwierzęcych, a brakuje badań klinicznych z udziałem ludzi.

Na stan zapalny

W jednym z takich badań wykazano, że ekstrakt z tej rośliny może zmniejszać stan zapalny w komórkach nabłonka płuc. Nie wpływał natomiast znacząco na aktywność komórek tucznych, co sugeruje, że jego działanie może polegać raczej na ograniczaniu dalszego rozwoju zapalenia, niż na blokowaniu reakcji alergicznych. Inne badania wykazały, że ekstrakty z przetacznika mogą chronić błonę śluzową żołądka u szczurów z wrzodami wywołanymi lekami i wspierać gojenie uszkodzeń żołądka.

Inne walory

W analizach chemicznych zidentyfikowano również obecność związków, które wykazały działanie przeciwutleniające i przeciwdrobnoustrojowe, zwłaszcza wobec Staphylococcus aureus i Listeria. Olejki eteryczne i hydrolaty (ekstrakty wodne) z kilku gatunków przetacznika miały umiarkowane działanie przeciwnowotworowe w testach na komórkach raka piersi i pęcherza, jednak konieczne są dalsze badania na zwierzętach i ludziach, by potwierdzić działanie tej rośliny w praktyce medycznej.

Źródła:

• Gründemann C, Garcia-Käufer M, Sauer B, et al. Traditionally used Veronica officinalis inhibits proinflammatory mediators via the NF-κB signalling pathway in a human lung cell line. J Ethnopharmacol. 2013;145(1):118-126. doi:10.1016/j.jep.2012.10.039
• Scarlat M, Sandor V, Tămaş M, Cuparencu B. Experimental anti-ulcer activity of Veronica officinalis L. extracts. J Ethnopharmacol. 1985;13(2):157-163. doi:10.1016/0378-8741(85)90003-0
• Mocan A, Vodnar DC, Vlase L, Crișan O, Gheldiu AM, Crișan G. Phytochemical Characterization of Veronica officinalis L., V. teucrium L. and V. orchidea Crantz from Romania and Their Antioxidant and Antimicrobial Properties. Int J Mol Sci. 2015;16(9):21109-21127. Published 2015 Sep 3. doi:10.3390/ijms160921109
• Vrca I, Čikeš Čulić V, Lozić M, et al. Isolation of Volatile Compounds by Microwave-Assisted Extraction from Six Veronica Species and Testing of Their Antiproliferative and Apoptotic Activities. Plants (Basel). 2023;12(18):3244. Published 2023 Sep 12. doi:10.3390/plants12183244
• Wójcik E. Badania fitochemiczne ziela Veronica officinalis [Phytochemical studies of the Veronica officinalis L]. Acta Pol Pharm. 1973;30(2):195-201.