Pokrzywa zwyczajna – właściwości, działanie i zastosowanie

Popularna pokrzywa, formalnie pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), znana również pod swoimi regionalnymi nazwami jako koprywa, kropiewa lub parzawica, jest gatunkiem z rodziny roślin pokrzywowatych (Urticaceae). Jej współczesna nazwa gatunkowa, Urtica, używana powszechnie już przez starożytnych pisarzy rzymskich, pochodzi od łacińskiego czasownika uro – palę, piekę, parzę.

1. Zawsze blisko ludzi
2. W kuchni i na stole
3. Wartościowe pożywienie
4. W medycynie starożytnej i ludowej
5. Co leczy w pokrzywie?
6. Jak leczy pokrzywa?
7. Co leczy pokrzywa?
8. Prostata na celowniku pokrzywy
9. Coś dla kulturystów

Zawsze blisko ludzi

W stanie dzikim pokrzywa porasta wilgotne lasy i zarośla Europy, Azji oraz Północnej Afryki i Ameryki Północnej. Jednakże, na skutek aktywności kolonizacyjnej Europejczyków, pokrzywę możemy spotkać obecnie niemal w każdym, zamieszkałym zakątku świata. Pokrzywa okazała się bowiem gatunkiem synantropijnym, czyli inaczej ruderalnym, czyli wybitnie zdolnym do przystosowania się do życia w środowisku silnie przekształconym przez człowieka, bezpośrednio związanym z miejscem zamieszkania człowieka oraz prowadzoną przez niego działalnością.

Jako gatunek niezmiennie towarzyszący człowiekowi i jego działalności, od tysiącleci pokrzywa wykorzystywana była przez ludzi jako roślina użytkowa. I chociaż rzadko ją uprawiano, powszechnie użytkowano ze stanu dzikiego. A użytkowano ją w czterech zasadniczych kierunkach – jako roślinę pastewną, przędzalniczą, konsumpcyjną i leczniczą.  Ale w kontekście tematu tej publikacji, skupimy się tylko na dwóch kierunkach – konsumpcyjnym i leczniczym.

W kuchni i na stole

Pokrzywa była jadana w dawnych czasach i jest jadana do dziś w wielu regionach świata. Była i wciąż jest popularnym daniem szczególnie na obszarach ubogich w szatę roślinną, takich jak przykładowo Himalaje. Obecnie stanowi podobno atrakcję kulinarną pięciogwiazdkowych restauracji nepalskich.

W innych częściach świata pokrzywa traktowana była najczęściej jako tzw. pożywienie głodowe. W Polsce spożywano ją powszechnie, ale głównie na przednówku i w czasach niepokojów wojennych, a lokalnie, tradycyjnie, również jako danie wielkopostne. Najczęściej spożywano ją albo jako warzywo, przyrządzane jak szpinak, albo w postaci rozmaitych zup i polewek. Chociaż polskiej kuchni regionalnej znane są też takie potrawy, jak racuchy z pokrzywy i pierogi z farszem pokrzywowym.

Wartościowe pożywienie

Młode pokrzywy (stare są niejadalne i mogą być szkodliwe) to w rzeczywistości bardzo cenne pożywienie, przede wszystkim z uwagi na obfitość i różnorodność witamin i minerałów, a także względnie wysoką, jak na pokarm roślinny, zawartość białka o stosunkowo wysokiej wartości biologicznej. Otóż 100 g świeżych liści pokrzywy dostarcza ok. 2.5 g białka, ale już w ich suszu – przechowywanym przez naszych przodków jako zimowa rezerwa pokarmowa – zawartość białka osiąga 30%.

Na szczególną uwagę zasługuje niezwykle wysoki udział trzech bardzo ważnych witamin – K,C i A; w 100 g świeżych liści odpowiednio – ok. 500 mcg, do 600 mg i ponad 2000 IU w przeliczeniu na beta-karoten. Ważna jest też wysoka zawartość w świeżej pokrzywie takich kluczowych minerałów jak wapń (481 mg/100 g), potas (334 mg/100 g), magnez (57 mg/100 g) i żelazo (1.6 mg/100 g).

Chociaż więc dawniej traktowano pokrzywę jako pokarm biedoty i w związku z tym praktyka jej spożywania w czasach współczesnego dobrobytu niemal zupełnie zanikła, obecnie obserwujemy trend w kierunku przywracania jej kulinarnych zastosowań, jako pokarmu uznawanego za zdrową żywność czy nawet tzw. superfood. Potrawy i napitki z pokrzywy zyskują szczególną popularność pośród kobiet, albowiem zawarta w nich krzemionka sprzyja utrzymaniu atrakcyjnego wyglądu cery, włosów i paznokci.

W medycynie starożytnej i ludowej

Medyczne zastosowania pokrzywy mają długą tradycję, a jej właściwości lecznicze opisywane były na przestrzeni tysiącleci przez  Hipokratesa, Skryboniusza Largusa, Pedaniosa Dioskurydesa, Pliniusza Starszego, Paracelsusa, Awicennę, Hildegardę z Bingen, Mikołaja Kopernika i Krzysztofa Kluka.

Starożytni, średniowieczni i ludowi medycy wskazywali ją tradycyjnie jako skuteczny środek terapeutyczny w przypadku krwotoków, krwiomoczu, męskiej niemocy płciowej, reumatyzmu, zatruć, oparzeń, żółtaczki, astmy, kaszlu, gruźlicy, cholery, kolki nerkowej, obrzęków kończyn, biegunki, robaczycy, wykwitów skórnych i łupieżu.

Co leczy w pokrzywie?

Weryfikując tradycyjne doniesienia o niezwykle szerokiej skuteczności terapeutycznej pokrzywy, współcześni naukowcy rozpoczęli od ustalenia składu chemicznego dwóch podstawowych surowców zielarskich, pozyskiwanych z tej rośliny – liścia pokrzywy i korzenia pokrzywy.

I tak jako składniki aktywne farmakologicznie, w liściach pokrzywy zidentyfikowano: flawonoidy, kwasy fenolowe, kwasy krzemowe, kwasy organiczne, skopoletynę, chlorofile, karotenoidy, protoporfiryny, kwas askorbinowy (witaminę C), filochinon (witaminę K1), triterpenoidy, steroidy, oksylipiny, garbniki, glikokininy, acetylocholinę, histaminę i serotoninę. Natomiast w korzeniach: lektyny, aglutyniny, polisacharydy, steroidy, flawonoidy, kwasy organiczne, lecytynę, skopoletynę, krzemionkę, lignany, monoterpeny, triterpenoidy, fenole, taniny i kumaryny.

Jak leczy pokrzywa?

Zgodnie z wynikami prowadzonych współcześnie badań naukowych, ekstrakty z liści i korzeni pokrzywy wykazują działanie  przeciwcukrzycowe, przeciwzapalne, antyoksydacyjne, antybakteryjne, hipolipemiczne, hipotensyjne, przeciwbólowe, przeciwreumatyczne, przeciwnowotworowe, przeciwwirusowe i neuroprotekcyjne, skierowane przeciwko chorobom neurodegeneracyjnym.

Co leczy pokrzywa?

Dzięki tym potwierdzonym naukowo kierunkom aktywności farmakologicznej pokrzywę znajdujemy obecnie w arsenale oficjalnych środków leczniczych z grupy fitoterapeutyków. Przykładowo w naszych krajowych realiach, wchodzi ona w skład mieszanek ziołowych Immunofort, Urofort, Diabetosan, Reumosan i Vagosan, jak również farmakopealnych mieszanek Species antirheumaticae i Species metabolicae.

Działanie ekstraktów z pokrzywy jako relatywnie skutecznych leków zostało jak dotąd dobrze udokumentowane tylko w przypadku kilku schorzeń. Dlatego współczesna fitoterapia rekomenduje pokrzywę jako lek pomocniczy przede wszystkim w terapii cukrzycy typu 2, reumatoidalnego zapalenia stawów, anemii oraz różnych schorzeń dolnych dróg moczowych, a jako lek pierwszego rzutu – w terapii łagodnego rozrostu gruczołu krokowego.  

Prostata na celowniku pokrzywy

Pierwszoplanowym wskazaniem współczesnej medycyny leczniczego wykorzystania pokrzywy jest łagodny rozrost gruczołu krokowego (BPH) – męski problem zdrowotny, nazywany potocznie przerostem prostaty. Skuteczność terapeutyczną pokrzywy w leczeniu przerostu prostaty możemy uznać za bardzo dobrze udokumentowaną, albowiem została ona potwierdzona w przypadku ponad 40 tys. mężczyzn, biorących udział w sumie, w 34 badaniach klinicznych.   

W leczeniu BPH wykorzystywane są suche ekstrakty z korzenia pokrzywy, podawane w dobowych dawkach 300-800 mg, których aktywność lecznicza skutkuje wzrostem objętości wydalanego moczu, poprawą przepływu cewkowego oraz obniżeniem objętości moczu zalegającego w pęcherzu.

W wielu badaniach wykazano, że składniki aktywne korzenia pokrzywy zakłócają kilka szlaków metabolicznych i sygnalizacyjnych, zaangażowanych w genezę przerostu prostaty, hamując tym samym rozrost jej tkanki i spowalniając przyrost masy gruczołu. Składniki te hamują również namnażanie komórek raka prostaty oraz ograniczają i opóźniają ich rozprzestrzenianie się do tkanek sąsiadujących.

Coś dla kulturystów

Ekstrakty z korzenia pokrzywy zyskały też popularność jako suplement wspomagania wysiłku w kulturystyce.

Jak bowiem dowiodły badania, składniki aktywne pokrzywy posiadają zdolność hamowania aktywności aromatazy – enzymu przekształcającego męski hormon płciowy, testosteron, w żeński hormon płciowy, estradiol. A aktywność aromatazy o tyle sprawia problem kulturystom, że nadmiar estradiolu w męskim organizmie sprzyja zatrzymywaniu wody w tkance podskórnej oraz gromadzeniu tłuszczu w okolicach gruczołów sutkowych, co znacząco utrudnia kształtowanie startowej formy.

Ponadto w innych badaniach wykazano, że składniki aktywne korzenia pokrzywy ograniczają wiązanie testosteronu z jego białkami transportowymi (SHGB), sprzyjając wzrostowi poziomu wolnego testosteronu, który w swojej wolnej postaci jest silnym hormonem anabolicznym, stymulującym rozwój masy i siły mięśni.    

Autor: Sławomir Ambroziak                            

Źródła:

• https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9253158/
• https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0944711307000542
• https://lostempireherbs.com/nettle-root-extract-for-bodybuilding/?srsltid=AfmBOop1vVM01Bt76NZVmelpIzE16skrC7J0LriJCNbFnby-8RIvN8s5