Szałwia - właściwości, działanie i zastosowanie

Szałwia to rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), obejmujący bardzo szeroką grupę gatunków, spośród których wiele cenionych jest w zielarstwie oraz kuchniach różnych regionów świata. Istnieje ponad 900 gatunków szałwii, występujących na całym świecie, jednak ze szczególnym zagęszczeniem w strefie klimatu umiarkowanego i śródziemnomorskiego. O wyjątkowej popularności szałwii świadczy między innymi ogromna różnorodność sposobów jej wykorzystania.

1. Wygląd i występowanie szałwii
2. Właściwości szałwii
3. Zastosowania kulinarne szałwii
4. Działanie szałwii

Wygląd i występowanie szałwii

Morfologicznie szałwia charakteryzuje się przede wszystkim obecnością aromatycznych liści o kształcie jajowatym lub lancetowatym, których powierzchnia pokryta jest włoskami produkującymi olejki eteryczne. Liście mogą osiągać długość od kilku do kilkunastu centymetrów, mają najczęściej barwę szarozieloną, srebrzystą lub jasnozieloną i są często pomarszczone, co nadaje im charakterystyczny wygląd.

Kwiaty szałwii mają specyficzną budowę, zebrane są w charakterystyczne kwiatostany kłosowate lub wiechowate, najczęściej barwy fioletowej, niebieskiej, różowej, rzadziej białej lub czerwonej. Łodyga szałwii jest najczęściej czterokanciasta, silnie rozgałęziona i pokryta miękkimi włoskami.

Preferowane miejsca 

Rośliny z rodzaju Salvia preferują stanowiska nasłonecznione i suche, często występują w rejonach o podłożu wapiennym, w glebach przepuszczalnych, kamienistych, często w pobliżu wybrzeży morskich lub na terenach pagórkowatych. Naturalny zasięg rodzaju obejmuje głównie basen Morza Śródziemnego, Europę Południową, północną Afrykę, Bliski Wschód, Amerykę Północną oraz Azję środkową i wschodnią. Dzięki łatwemu dostosowaniu do różnorodnych warunków środowiskowych wiele gatunków uprawianych jest w ogrodach jako rośliny ozdobne lub użytkowe.

Właściwości szałwii

Szałwia cechuje się charakterystycznymi właściwościami sensorycznymi oraz bogatym profilem związków fizykochemicznych, które decydują o jej szczególnych cechach użytkowych. Najbardziej charakterystyczny jest jej intensywny, korzenny, lekko gorzkawy, kamforowy zapach wynikający z obecności dużej ilości olejków eterycznych, głównie tujonu, cyneolu, borneolu, kamfory oraz pinenu.

Flawonoidy

Pod względem właściwości fizykochemicznych warto również zwrócić uwagę na to, że szałwia zawiera duże ilości flawonoidów (luteolina, apigenina, kemferol), garbników, kwasów fenolowych (głównie kwasu rozmarynowego i kawowego) oraz triterpenów takich jak kwas ursolowy i oleanolowy. Związki te cechują się silnymi właściwościami przeciwutleniającymi, które sprawiają, że ekstrakty z szałwii są stabilne chemicznie, długo zachowując swoje właściwości organoleptyczne.

Barwniki

Cenione są również barwniki, takie jak antocyjany obecne w kwiatach niektórych gatunków, które znajdują zastosowanie jako naturalne substancje barwiące. Ekstrakty i suszone części szałwii są wyjątkowo trwałe pod względem aromatu, zachowując swój charakterystyczny zapach nawet po długotrwałym przechowywaniu i obróbce termicznej.

Zastosowania kulinarne szałwii

Kulinarne zastosowanie szałwii ma wielowiekową tradycję, szczególnie w regionie Morza Śródziemnego, gdzie stanowi istotny składnik lokalnej kuchni. Spotkać ją można zwłaszcza w kuchniach włoskiej, francuskiej, czy greckiej. Liście szałwii, zarówno świeże, jak i suszone, wykorzystywane są jako aromatyczna przyprawa o wyrazistym, gorzkawym, ziołowym aromacie, doskonale komponującym się z potrawami mięsnymi, szczególnie wieprzowiną, drobiem, jagnięciną czy dziczyzną.

Popularne połączenia

Bardzo popularnym zastosowaniem kulinarnym są potrawy na bazie makaronów, gnocchi oraz ravioli, w których szałwia często występuje w połączeniu z masłem i czosnkiem, nadając im intensywnego aromatu. Liście rośliny są również stosowane jako przyprawa do przetworów warzywnych i serów, a także używane jako składnik mieszanek ziołowych, takich jak bouquet garni oraz herbes de Provence (zioła prowansalskie).

Kwiaty

Kwiaty szałwii ze względu na łagodniejszy aromat stosowane mogą być jako dekoracyjne dodatki do sałatek czy deserów, a także jako dodatki aromatyczne i barwiące do naparów i napojów, czy olejów ziołowych. Niektóre gatunki szałwii, np. szałwia hiszpańska (Salvia hispanica), zyskują popularność ze względu na nasiona, tzw. chia, które znajdują szerokie zastosowanie jako dodatek dietetyczny i zagęszczający.

 Ogólna charakterystyka szałwii

Działanie szałwii

Dla kobiet

W badaniach z udziałem ludzi wykazano, że stosowanie Salvia officinalis może zmniejszać częstość uderzeń gorąca u kobiet w okresie menopauzy, co wiąże się przede wszystkim z obecnością fitoestrogenów o właściwościach regulujących aktywność neuroprzekaźnika dopaminy, co pośrednio wpływa na procesy regulujące temperaturę ciała. Analizy dostępnych wyników badań klinicznych potwierdziły znaczące obniżenie liczby epizodów uderzeń gorąca, choć zmiany w ich nasileniu nie były statystycznie istotne.

Metabolizm i parametry zdrowotne

Ponadto stwierdzono korzystny wpływ ekstraktów z szałwii na parametry metaboliczne pacjentów z cukrzycą typu 2, obejmujący istotną redukcję poziomu glukozy na czczo, hemoglobiny glikowanej (wskaźnika długotrwałej kontroli glikemii) oraz poprawę profilu lipidowego, wyrażającą się spadkiem stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji LDL (lipoprotein o niskiej gęstości).

Nie odnotowano natomiast istotnych zmian w poziomach triglicerydów oraz HDL, jak również w aktywności enzymów wątrobowych (ALT, AST), przy jednoczesnym potwierdzeniu wysokiego poziomu bezpieczeństwa i braku poważnych skutków ubocznych stosowania szałwii.

Pamięć i koncentracja

Badania dotyczące funkcji poznawczych wykazały, że preparaty Salvia officinalis oraz pokrewnego gatunku Salvia lavandulaefolia mogą pozytywnie oddziaływać na pamięć, koncentrację i inne aspekty poznawcze, zarówno u osób zdrowych, jak i u pacjentów z chorobą Alzheimera oraz łagodnymi zaburzeniami kognitywnymi, co prawdopodobnie jest związane z właściwościami antyoksydacyjnymi i wpływającymi na układ nerwowy.

Warto jednak zaznaczyć, że wyniki tych badań obciążone są ograniczeniami metodologicznymi, takimi jak różnorodność używanych preparatów oraz mała liczba uczestników, co wskazuje na konieczność dalszych, dokładniejszych analiz klinicznych w tym zakresie.

Źródła:

• Moradi M, Ghavami V, Niazi A, Seraj Shirvan F, Rasa S. The Effect of Salvia Officinalis on Hot Flashes in Postmenopausal Women: A Systematic Review and Meta-Analysis. Int J Community Based Nurs Midwifery. 2023 Jul;11(3):169-178. doi: 10.30476/IJCBNM.2023.97639.2198. PMID: 37489230; PMCID: PMC10363264.
• Abdollahi A, Adelibahram F, Ghassab-Abdollahi N, Araj-Khodaei M, Parsian Z, Mirghafourvand M. The effect of Salvia officinalis on blood glycemic indexes and blood lipid profile in diabetic patients: a systematic review and meta-analysis. J Complement Integr Med. 2022 Jan 25;20(3):521-529. doi: 10.1515/jcim-2021-0425. PMID: 35106985.
• Miroddi M, Navarra M, Quattropani MC, Calapai F, Gangemi S, Calapai G. Systematic review of clinical trials assessing pharmacological properties of Salvia species on memory, cognitive impairment and Alzheimer's disease. CNS Neurosci Ther. 2014 Jun;20(6):485-95. doi: 10.1111/cns.12270. Epub 2014 Apr 10. PMID: 24836739; PMCID: PMC6493168.