Adaptogeny - co to jest i jak mogą pomóc w codziennym stresie?

Adaptogeny jako grupa farmakoterapeutyczna zostały zdefiniowane dopiero niedawno jako preparaty ziołowe, które zwiększają uwagę i wytrzymałość w stanach zmęczenia oraz zmniejszają zaburzenia wywołane stresem w układzie neuroendokrynnym i odpornościowym. Definicja ta została oparta na dowodach uzyskanych z badań klinicznych, ocenionych zgodnie ze Skalą Oceny Europejskiej Agencji Leków oraz US Natural Standards Evidence – based Validated Grading Rationale. Jednak historia adaptogenów, której ta grupa farmakoterapeutyczna zawdzięcza swoją nazwę, rozpoczęła się dużo wcześniej…

1. Po raz pierwszy na kartach historii
2. Tajna broń radzieckiej armii
3. A po wojnie…
4. Co na to medycyna współczesna…?
5. Co ustalono w badaniach?
6. Co działa przeciwstresowo w adaptogenach?
7. Adaptogeny w opinii współczesnych badaczy
8. Zioła uznane za adaptogeny
9. Więcej luzu!
10. Komu adaptogen, komu…

Po raz pierwszy na kartach historii

Pojęcie „adaptogenów” wprowadził do literatury naukowej w 1947 r. radziecki farmakolog i toksykolog Mikołaj Łazariew, opisując adaptogeny jako aktywne biologicznie składniki roślinne, które zwiększają w stresie stan niespecyficznej odporności.

Jego koncepcja opierała się na teorii stresu i ogólnego zespołu adaptacyjnego Hansa Selye, zgodnie z którą w reakcji organizmu na stres wyróżnić można trzy fazy: fazę alarmu, fazę odporności i fazę wyczerpania. Tak więc zgodnie z tą koncepcją, adaptogeny wydłużają fazę odporności na stres – zamiast wyczerpania osiągany jest wyższy poziom równowagi życiowej (homeostazy), a im jest on wyższy, tym lepsza adaptacja do stresu.

Tajna broń radzieckiej armii

Oczywiście środki utrzymujące wysoką sprawność organizmu w stresogennym charakterze warunków środowiska zewnętrznego były bardzo atrakcyjne dla wojska. Dlatego w rzeczywistości badania nad adaptogenami podjęto nieco wcześniej, jeszcze podczas wojny. Otóż pierwsze badania nad wzmacniającymi efektami działania cytryńca chińskiego (Schisandra chinensis) opublikowano już w radzieckich czasopismach wojskowych z okresu II wojny światowej.

Zainteresowanie radzieckich akademików cytryńcem inspirowane było badaniami etnofarmakologicznymi, prowadzonymi przez Komarowa w 1895 r. i Arseniewa w latach 1903–1907, w regionach Dalekiego Wschodu. Jak bowiem donosili w swoich pracach ci autorzy, jagody i nasiona cytryńca były używane przez myśliwych Nanai jako niezwykle efektywny środek tonizujący, zmniejszający pragnienie, głód i wyczerpanie oraz poprawiający zdolność widzenia w nocnych ciemnościach.

A po wojnie…

Na początku lat 60. badanie adaptogenów rozwinęło się w Związku Radzieckim, w odrębną dziedzinę badań biomedycznych. A wszystko to za sprawą niezwykle szerokiego projektu badawczego, ukierunkowanego na poszukiwanie aktywnych biologicznie molekuł pochodzenia roślinnego o określonych właściwościach. Celem tych badań było opracowanie środków zdolnych do stymulowania wewnętrznych mechanizmów adaptacyjnych organizmu, aby pomóc mu przetrwać w sytuacjach intensywnego lub długotrwałego stresu, przy jednoczesnym zachowaniu pełnych zdolności do pracy fizycznej i umysłowej.

Całkowicie bezpieczne środki roślinne?

Pod koniec lat 60. Brekhman i Dardimov zaproponowali kolejną definicję adaptogenów, zgodnie z którą adaptogeny byłyby całkowicie bezpiecznymi środkami roślinnymi, niespecyficznie zwiększającymi odporność na tzw. stresory, czyli szkodliwe czynniki natury fizycznej, chemicznej, biologicznej i psychicznej, normalizującymi czynności życiowe organizmu niezależnie od natury stanu patologicznego.  

O ogromie zakresu przeprowadzonych wtedy badań może zaświadczać fakt, że do 1982 r. w rosyjskiej literaturze naukowej opublikowano w sumie 1009 prac farmakologicznych i klinicznych, dotyczących ekstraktów lub izolatów z roślin adaptogennych.

Co na to medycyna współczesna…?

Współcześnie prace nad adaptogenami skupiają się w czterech obszarach badawczych:

• fitochemia: izolacja i wyjaśnienie struktury aktywnych składników roślin adaptogennych
• biochemia i biologia molekularna: mechanizmy ochronnej aktywności adaptogenów na poziomie molekularnym i komórkowym
• farmakologia eksperymentalna i kliniczna: skuteczność i bezpieczeństwo adaptogenów w zaburzeniach związanych ze stresem u zwierząt i ludzi

rozwój farmaceutyczny adaptogennych surowców roślinnych o dobrze ugruntowanych zastosowaniach leczniczych w medycynie opartej na dowodach.

Co ustalono w badaniach?

W tych aktualniejszych badaniach m.in. ustalono, że adaptogeny nie tylko zwiększają stan niespecyficznej odporności na stres, ale również zmniejszają wrażliwość organizmu na stresory.

Natomiast za najciekawsze osiągnięcia współczesnej nauki odnośnie adaptogenów specjaliści uznają te badania, które wyraźnie wskazują, że niektóre substancje adaptogenne mogą aktywować komórkowe mechanizmy ochronne, co prowadzi do wzrostu wskaźnika przeżywalności komórek.

Adaptogeny zostały uznane przez współczesną naukę za całkowicie bezpieczne dla zdrowia, co zostało ustalone w badaniach ich toksyczności. Mało tego… w tego typu badaniach adaptogeny generowały stan niespecyficznej oporności na drobnoustroje chorobotwórcze oraz wysoce toksyczne substancje chemiczne (np. chlorofos, fosfor, cyklofosfan, strychninę, anilinę, azotyn sodu, barbital, heksenal, chloralhydrat, benzen, aceton, eter i alkohol etylowy), co oznacza, że w rzeczywistości ​​mają one działanie detoksykacyjne – odtruwające.

Co działa przeciwstresowo w adaptogenach?

Badania odkryły również skład roślin adaptogennych i wyjaśniły mechanizmy działania ich składników aktywnych biologicznie. Pod względem chemicznym adaptogeny są zazwyczaj złożonymi związkami fenolowymi lub czteropierścieniowymi.

Do złożonych związków fenolowych należą takie aktywne biologicznie składniki roślin adaptogennych, jak przykładowo salidrozyd, rozawina, syringina, triandryna, tyrozol, eleuterozyd i schizandryna. Wszystkie te związki są strukturalnie podobne do katecholamin – mediatorów układu neuroendokrynnego, biorących udział we wczesnych stadiach reakcji organizmu na stres.

Natomiast związki czteropierścieniowe, takie jak przykładowo ginsenozydy, witanolidy czy astragalozydy, strukturalnie przypominają kortykosteroidy – hormony łagodzące negatywne objawy reakcji organizmu na stres.

Adaptogeny w opinii współczesnych badaczy

Z ogólnego stanu aktualnych badań wynika, że powszechny w medycynie paradygmat, zgodnie z którym jeden lek powinien być wskazywany do leczenia jednej choroby, nie sprawdza się w przypadku adaptogenów.

Adaptogeny mogą bowiem skutkować licznymi efektami farmakologicznymi i wskazaniami medycznymi. I chociaż ich profile farmakologiczne mogą być różne, niemniej są zawsze podobne w zakresie ochrony przed stresem, w ośrodkowym i wegetatywnym układzie nerwowym oraz układzie hormonalnym i odpornościowym.

Zioła uznane za adaptogeny

Ogólnie lista adaptogenów jest długa. A to m.in. z tego powodu, że do grupy tej zaliczane bywają rośliny o niedostatecznie udokumentowanej aktywności adaptogennej. Niemniej, w świetle dowodów pochodzących z badań naukowych, za adaptogeny uznawane są w pierwszej kolejności:

1. Żeńszeń właściwy (Panax ginseng)
2. Żeńszeń amerykański (Panax quinquefolius)
3. Ashwagandha (Withania somnifera)
4. Różeniec górski (Rhodiola rosea)
5. Cytryniec chiński (Schisandra chinensis)
6. Eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus)
7. Szczodrak krokoszowaty (Leuzea carthamoides)
8. Traganek błoniasty (Astragalus membranaceus)
9. Wąkrotka azjatycka (Centella asiatica)
10. Pieprzyca peruwiańska (Lepidium meyenii)
11. Bakopa drobnolistna (Bacopa monnieri)
12. Święta bazylia (Ocimum sanctum)
13. Jiaogulan (Gynostemma pentaphyllum)
14. Dzwonkowiec kosmaty (Codonopsis pilosula)

Więcej luzu!

Ogólnie rzecz ujmując, adaptogeny pozwalają utrzymać wysoką sprawność fizyczną i psychiczną w warunkach permanentnego narażenia ludzkiego organizmu na czynniki stresogenne, tonując jednocześnie jego reakcję na stres.

Ludzie pytani o efekty stosowania adaptogenów często opisywali je w podobny sposób własnymi słowami: „wszystko, co mnie wcześniej strasznie wkurzało, nie robi teraz na mnie większego wrażenia”.

Komu adaptogen, komu…

Bardzo trudno wskazać konkretne grupy, do których należałoby adresować adaptogeny, gdyż ogólnie życie we współczesnym świecie jest niekończącym się narażaniem organizmu na czynniki stresogenne. Przy czym też reakcja organizmu na różne stresory może być bardzo zróżnicowana osobniczo. Z pewnością jednak adaptogeny będą pomocne w przypadkach wykonywania nerwowej pracy na odpowiedzialnych stanowiskach oraz wysokiego obciążenia organizmu pracą intelektualną, nauką i wysiłkiem fizycznym.

Najlepiej jednak samemu ocenić sytuację i odpowiedzieć sobie na pytanie, czy do kontroli stresu w mojej aktualnej sytuacji życiowej nie przydałby się, aby jakiś adaptogen…?

Autor: Sławomir Ambroziak    

Źródła:

• https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3991026/
• https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6240259/
• https://www.va.gov/WHOLEHEALTHLIBRARY/tools/adaptogens.asp