Czarny bez - właściwości, zastosowanie, działanie

Sambucus nigra, czyli czarny bez, jest unikalnym surowcem roślinnym z bogatą historią i wielorakim zastosowaniem, stanowiąc ważny element ekosystemu i kultury na przestrzeni wieków. Czarnego bzu nie powinno się mylić z innymi gatunkami bzu, jak np. bez lilak (Syringa vulgaris), który jest popularny jako roślina ozdobna. Pochodzi z Europy i części Azji, obecnie jest szeroko rozprzestrzeniony i często spotykany na terenach wiejskich, w lasach, a nawet w zaroślach i na nieużytkach.

1. Charakterystyka bzu
2. Właściwości czarnego bzu
3. Czarny bez na odporność
4. Czarny bez na funkcje kognitywne
5. Czarny bez na skórę

Charakterystyka bzu

Czarny bez to drzewko osiągające wysokość od 2 do 6 metrów. Charakteryzuje się gęstym ulistnieniem i rozłożystą koroną. Liście czarnego bzu są złożone z 5-7 listków o ostro zakończonych brzegach.

Kwitnący bez

W maju i czerwcu roślina zakwita, prezentując liczne grona drobnych, kremowo-białych kwiatów, które wydzielają intensywny, specyficzny zapach. Kwiaty te przyciągają owady, szczególnie pszczoły, pełniąc ważną rolę w ekosystemie jako roślina miododajna.

Owocowanie 

Po okresie kwitnienia, od sierpnia do października, na roślinie pojawiają się owoce. Są to drobne, czarne, kuliste jagody. Jagody czarnego bzu są ulubionym pożywieniem wielu gatunków ptaków, które przyczyniają się do rozsiewania nasion rośliny.  Czarny bez ma bogatą historię w folklorze i medycynie ludowej. W starożytności uważano, że bez chroni przed złymi duchami, dlatego sadzono go w pobliżu domów. Kora, liście, kwiaty i owoce czarnego bzu były wykorzystywane w różnorodnych rytuałach i obrzędach.

Zastosowania czarnego bzu w różnych gałęziach przemysłu

Właściwości czarnego bzu

Czarny bez (Sambucus nigra) jest bogatym źródłem licznych substancji bioaktywnych, które przyczyniają się do jego szerokiego spektrum zastosowań. Wśród najważniejszych związków znajdują się antocyjany, które nadają owocom ich charakterystyczny ciemny kolor. Są to głównie sambicyjaniny. Właśnie antocyjany należą do najintensywniej badanych związków, gęsto upakowanych w owocach czarnego bzu.

Jak organizm przetwarza antocyjany?

Przypuszcza się, że człowiek z codzienną dietą spożywa 180 – 215 mg antocyjan z różnych źródeł, jak np. aronia, czy czerwona kapusta. Warto jednak zauważyć, że w jednym z badań farmakokinetycznych sprawdzono, jak organizm przetwarza antocyjany po spożyciu ekstraktu z czarnego bzu. Zdrowi ochotnicy przyjęli jednorazowo dawkę 30 ml lub 200 ml ekstraktu.

Stwierdzono, że tylko niewielka część antocyjanów była wydalana w niezmienionej formie: 0,39% dla dawki 30 ml i 0,27% dla dawki 200 ml w ciągu 7 godzin. Czas, w którym połowa antocyjanów została usunięta z organizmu, wynosił około 1,85 godziny dla mniejszej dawki i 2,57 godziny dla większej.

Co sugerują wyniki?

Wyniki te sugerują, że organizm wchłania tylko niewielką ilość tych związków, co wskazuje na ich niską biodostępność. Mikrobiom jelitowy może odgrywać kluczową rolę w przyswajaniu antocyjanów, co zaobserwowano w badaniu powiązań między bakteriami jelitowymi a otyłością. Wykazano, że suplementacja czarnym bzem może promować prawidłowy skład jakościowy i ilościowy bakterii jelitowych, głównie bakterii Bifidobacterium i Akkermansia, które z kolei mogą zwiększać biodostępność antocyjanów.

Warto też zauważyć, że sposób przygotowania różnych części czarnego bzu do ekstrakcji również może mieć znaczenie. Antocyjany podczas suszenia mogą ulec degradacji, stąd coraz częściej preferuje się mrożenie.

Flawonoidy

Oprócz antocyjanów, owoce czarnego bzu zawierają także flawonoidy (np. kwercetyna), kwasy fenolowe (np. kwas chlorogenowy), czy triterpeny (np. kwas ursolowy), które są znane ze swoich właściwości antyoksydacyjnych.

Sterole

Kolejnymi grupami związków ważnymi z punktu widzenia zastosowania bzu przez człowieka są sterole, w tym beta-sitosterol, czy polisacharydy, jak specyficzny dla czarnego bzu samubiozyd. Kwiaty czarnego bzu zawierają dodatkowo olejki eteryczne, takie jak linalol i kwas masłowy, które przyczyniają się do ich specyficznego aromatu. Również w nasionach czarnego bzu znaleziono glikozydy cyjanogenne, takie jak sambunigryna, które są charakterystyczne dla tego gatunku.

Czarny bez na odporność

Czarny bez może wspierać odporność i pomagać w leczeniu infekcji dzięki swoim bioaktywnym właściwościom. Ekstrakty z czarnego bzu, bogate w antocyjany, wykazują silne działanie przeciwutleniające i przeciwdrobnoustrojowe oraz wspierają wzrost korzystnych bakterii jelitowych, co jest istotne dla zdrowia układu immunologicznego.

Badania kliniczne z udziałem dorosłych sugerują, że preparaty z czarnego bzu, stosowane w ciągu 48 godzin od pojawienia się objawów infekcji wirusowych dróg oddechowych, mogą skracać czas trwania i łagodzić objawy przeziębienia i grypy. Wśród podróżujących samolotami zaobserwowano, że ekstrakt z czarnego bzu może skrócić czas trwania i nasilenie przeziębienia.

Czarny bez na funkcje kognitywne

Czarny bez może chronić mózg dzięki substancjom, takim jak polifenole, flawonoidy i kwasy organiczne. Badania komórkowe wykazały, że ekstrakt z kwiatów czarnego bzu ma silne właściwości przeciwutleniające i może chronić komórki nerwowe przed uszkodzeniami. Może również wpływać na szlaki komórkowe związane z neurodegeneracją, pomagając w redukcji agregacji szkodliwych białek w komórkach mózgu.

Co więcej, badania w jednym z badań klinicznych zaobserwowano, że sok z czarnego bzu może poprawiać funkcje poznawcze i zmniejszać stany zapalne u osób z łagodnymi zaburzeniami pamięci. Pacjenci przyjmujący sok z czarnego bzu zauważyli poprawę w rozwiązywaniu problemów i zmniejszenie poziomu markerów zapalnych we krwi w porównaniu do grupy placebo.

Czarny bez na skórę

Czarny bez może wspierać zdrowie skóry i gojenie się ran dzięki licznym substancjom aktywnym. Wstępne badania wykazały, że ekstrakt z liści czarnego bzu może pomagać w leczeniu ran, wpływając na kluczowe komórki skóry, takie jak fibroblasty i keratynocyty. Działanie to prawdopodobnie polega na stymulacji ruchu keratynocytów do miejsca zranienia i regulacji wydzielania czynników zapalnych, takich jak TNF-α i interleukiny.

Dodatkowo, w badaniach na komórkach skóry zaobserwowano, że ekstrakt z czarnego bzu może chronić skórę przed uszkodzeniami spowodowanymi promieniowaniem UVB i zmniejszać zapalenia w komórkach skóry.

Źródła:

• Frank, T., Janssen, M., Netzet, G., Christian, B., Bitsch, I., & Netzel, M. (2007). Absorption and excretion of elderberry (Sambucus nigra L.) anthocyanins in healthy humans. Methods and findings in experimental and clinical pharmacology, 29(8), 525–533. https://doi.org/10.1358/mf.2007.29.8.1116309
• Česlová, L., Kalendová, P., Dubnová, L., Pernica, M., & Fischer, J. (2023). The Effect of Sample Pretreatment on the Anthocyanin Content in Czech Wild Elderberry (Sambucus nigra L.). Molecules (Basel, Switzerland), 28(18), 6690. https://doi.org/10.3390/molecules28186690
• Minj, J., Riordan, J., Teets, C., Fernholz-Hartman, H., Tanggono, A., Lee, Y., Chauvin, T., Carbonero, F., & Solverson, P. (2024). Diet-Induced Rodent Obesity Is Prevented and the Fecal Microbiome Is Improved with Elderberry (Sambucus nigra ssp. canadensis) Juice Powder. Journal of agricultural and food chemistry, 72(22), 12555–12565. https://doi.org/10.1021/acs.jafc.4c01211
• Haș, I. M., Teleky, B. E., Szabo, K., Simon, E., Ranga, F., Diaconeasa, Z. M., Purza, A. L., Vodnar, D. C., Tit, D. M., & Nițescu, M. (2023). Bioactive Potential of Elderberry (Sambucus nigra L.): Antioxidant, Antimicrobial Activity, Bioaccessibility and Prebiotic Potential. Molecules (Basel, Switzerland), 28(7), 3099. https://doi.org/10.3390/molecules28073099
• Harnett, J., Oakes, K., Carè, J., Leach, M., Brown, D., Cramer, H., Pinder, T. A., Steel, A., & Anheyer, D. (2020). The effects of Sambucus nigra berry on acute respiratory viral infections: A rapid review of clinical studies. Advances in integrative medicine, 7(4), 240–246. https://doi.org/10.1016/j.aimed.2020.08.001
• Tiralongo, E., Wee, S. S., & Lea, R. A. (2016). Elderberry Supplementation Reduces Cold Duration and Symptoms in Air-Travellers: A Randomized, Double-Blind Placebo-Controlled Clinical Trial. Nutrients, 8(4), 182. https://doi.org/10.3390/nu8040182
• Lin, P., Hwang, E., Ngo, H. T. T., Seo, S. A., & Yi, T. H. (2019). Sambucus nigra L. ameliorates UVB-induced photoaging and inflammatory response in human skin keratinocytes. Cytotechnology, 71(5), 1003–1017. https://doi.org/10.1007/s10616-019-00342-1
• Skowrońska, W., Granica, S., Piwowarski, J. P., Jakupović, L., Zovko Končić, M., & Bazylko, A. (2024). Wound healing potential of extract from Sambucus nigra L. leaves and its fractions. Journal of ethnopharmacology, 320, 117423. https://doi.org/10.1016/j.jep.2023.117423
• Palomino, O., García-Aguilar, A., González, A., Guillén, C., Benito, M., & Goya, L. (2021). Biological Actions and Molecular Mechanisms of Sambucus nigra L. in Neurodegeneration: A Cell Culture Approach. Molecules (Basel, Switzerland), 26(16), 4829. https://doi.org/10.3390/molecules26164829
• Curtis, A. F., Musich, M., Costa, A. N., Gonzales, J., Gonzales, H., Ferguson, B. J., Kille, B., Thomas, A. L., Wei, X., Liu, P., Greenlief, C. M., Shenker, J. I., & Beversdorf, D. Q. (2024). Feasibility and Preliminary Efficacy of American Elderberry Juice for Improving Cognition and Inflammation in Patients with Mild Cognitive Impairment. International journal of molecular sciences, 25(8), 4352. https://doi.org/10.3390/ijms25084352