Awitaminoza – co to jest? Objawy, przyczyny

Awitaminoza, czyli stan całkowitego niedoboru jednej lub więcej witamin, wpływa nie tylko na zdrowie fizyczne, ale również psychiczne. Witaminy jako niezbędne składniki odżywcze, pełnią istotne funkcje w regulacji metabolizmu, a ich brak prowadzi do poważnych zaburzeń. Mimo że zbilansowanie diety pod kątem optymalizacji spożycia witamin nie jest trudne, zwłaszcza z dostępem do suplementów, to jest to problem zdrowotny zarówno w krajach słabo rozwiniętych, rozwijających się, jak i rozwiniętych.

1. Odkrycie awitaminoz
2. Klasyfikacja witamin
3. Substancje witaminopododne
4. Przyczyny ciężkich niedoborów witamin
5. Objawy i skutki awitaminoz

Odkrycie awitaminoz

Pierwsze odkrycia dotyczące witamin miały miejsce na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy zauważono, że choroby takie jak szkorbut czy beri-beri wynikają z niedoborów określonych składników odżywczych.

Problem marynarzy

W 1747 roku James Lind, lekarz brytyjskiej marynarki, przeprowadził pierwszy kontrolowany eksperyment kliniczny, badając przyczyny szkorbutu. Podzielił chorych marynarzy, najbardziej narażonych podczas długich rejsów, na grupy i testował różne środki, odkrywając, że cytryny i pomarańcze skutecznie leczą chorobę. Choć Lind nie znał witaminy C, jego badania doprowadziły do wprowadzenia cytrusów na okręty, co znacząco ograniczyło przypadki szkorbutu. Dopiero wiele lat później odkryto rolę kwasu askorbinowego jako kluczowego czynnika chroniącego przed szkorbutem.

Odkrycie witamin

W 1912 roku Kazimierz Funk, polski biochemik, wprowadził termin "witaminy", wskazując na ich kluczową rolę w życiu organizmów. Jego prace nad witaminą B1 zapoczątkowały lawinę badań nad innymi substancjami z tej grupy. Odkrycie witamin przyczyniło się do rewolucji w naukach medycznych i dietetyce, a także umożliwiło rozwój skutecznych metod leczenia i profilaktyki chorób wynikających z ich niedoboru.

Klasyfikacja witamin

Rozpuszczalność

Witaminy można podzielić na dwie główne grupy: rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) oraz rozpuszczalne w wodzie (witamina C i witaminy z grupy B). Każda z nich pełni specyficzne funkcje, niektóre wzajemnie się w swoich funkcjach uzupełniają. Na przykład witamina A występuje zarówno jako retinol, jak i beta-karoten, podczas gdy witamina D obejmuje cholekalcyferol (D3) i ergokalcyferol (D2).

Pochodzenie i aktywność

Formy odzwierzęce, czyli retinol i D3, są lepiej przyswajane przez organizm i mają wyższą aktywność biologiczną. Witamina E istnieje w formie tokoferoli i tokotrienoli, natomiast witamina K dzieli się na K1 (fitochinon) i K2 (menachinony). Inne właściwości mogą też mieć kwas foliowy i foliany (formy witaminy B9), czy cyjano- oraz metylokobalamina (formy witaminy B12). Różnorodność chemiczna tych związków wynika między innymi z różnic przemian metabolicznych w organizmach roślinnych i zwierzęcych, czy w mikroorganizmach.

Substancje witaminopododne

Obok witamin wyróżnia się substancje witaminopodobne, które, choć nie spełniają wszystkich kryteriów witamin, mają istotne znaczenie dla zdrowia. Należą do nich cholina, inozytol i koenzym Q10. Cholina wspiera rozwój układu nerwowego i funkcje poznawcze, zwłaszcza w okresie prenatalnym i wczesnym dzieciństwie, wpływając m.in. na pamięć i pracę mięśni.

Inozytol wspomaga sygnalizację międzykomórkową i może poprawiać wrażliwość na insulinę przy insulinooporności. Koenzym Q10, silny antyoksydant, chroni komórki przed stresem oksydacyjnym i jest badany pod kątem prewencji i leczenia chorób serca, takich jak niewydolność i nadciśnienie.

Przyczyny ciężkich niedoborów witamin

Brak witamin w diecie to nie jedyna przyczyna awitaminoz. Mogą one wynikać także z okresów zwiększonego zapotrzebowania, jak szybki wzrost, ciąża, karmienie piersią czy intensywny wysiłek fizyczny. Zaburzenia wchłaniania, np. przy celiakii, chorobie Leśniowskiego-Crohna czy zapaleniu trzustki, również odgrywają istotną rolę. Niektóre leki, jak inhibitory pompy protonowej, mogą obniżać przyswajanie witamin, zwłaszcza B12. W krajach rozwiniętych często występuje niedobór witaminy D, spowodowany brakiem ekspozycji na słońce w miesiącach zimowych.

Minimalne poziomy zapotrzebowania na wybrane witaminy

Objawy i skutki awitaminoz

Witamina C

Niedobór witaminy C powoduje szkorbut, objawiający się nie tylko krwawieniami dziąseł, ale także utratą zębów, łatwym powstawaniem siniaków, zmęczeniem oraz opóźnionym gojeniem się ran. W skrajnych przypadkach może prowadzić do zaburzeń neurologicznych.

Witaminy z grupy B

Awitaminozy witamin z grupy B, takie jak beri-beri (B1), powodują problemy neurologiczne, w tym osłabienie mięśni, zaburzenia koordynacji i uszkodzenia nerwów. Pelagra (B3) objawia się zapaleniem skóry, biegunką i zaburzeniami psychicznymi, jak depresja czy demencja. Niedobór B12 prowadzi do anemii megaloblastycznej, zmęczenia, bladości skóry oraz poważnych zaburzeń neurologicznych, takich jak mrowienie, utrata równowagi i trudności z koncentracją. Podobne skutki mogą wywołać braki kwasu foliowego i B6. Niedobory biotyny zaś osłabiają włosy i paznokcie.

Witamina D

Brak witaminy D skutkuje krzywicą u dzieci, objawiającą się deformacjami kości, osłabieniem mięśni i opóźnionym rozwojem, a u dorosłych osteomalacją, czyli demineralizacją kości, co zwiększa ryzyko złamań. Niedobory tej witaminy mogą również zwiększać podatność na infekcje i niektóre nowotwory.

Witaminy A i K

Niedobór witaminy A prowadzi do ślepoty zmierzchowej, suchości spojówek, rogowacenia naskórka oraz osłabienia odporności, co zwiększa ryzyko infekcji dróg oddechowych i układu pokarmowego. W przypadku braku witaminy K rozwijają się problemy z mineralizacją kości oraz krzepnięciem krwi.

Źródła:

• Kiani, A. K., Dhuli, K., Donato, K., Aquilanti, B., Velluti, V., Matera, G., Iaconelli, A., Connelly, S. T., Bellinato, F., Gisondi, P., & Bertelli, M. (2022). Main nutritional deficiencies. Journal of preventive medicine and hygiene, 63(2 Suppl 3), E93–E101. https://doi.org/10.15167/2421-4248/jpmh2022.63.2S3.2752
• Espinosa-Salas S, Gonzalez-Arias M. Nutrition: Micronutrient Intake, Imbalances, and Interventions. [Updated 2023 Sep 21]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK597352/